Người thợ Bình Dương xưa có tiếng khéo tay, có đầu óc mỹ thuật, nổi danh khắp Nam kỳ lục tỉnh. Sách Gia Định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức còn lưu lại chép rằng: “ Quanh Trấn Biên, dân nhiều người khéo tay, giỏi nghề. Họ chuyên làm các lại đồ trang sức, đồ quý hiếm, khắc chạm ngà voi, sừng tê giác, vẽ trên gỗ, cưa xẻ, làm đồ gốm, lu, hũ, khạp,… lấy làm kế sinh nhai.

Sau những lớp cư dân đầu tiên an cư lập nghiệp, từ giữa thế kỷ XVIII sang đầu thế kỷ XIX, vùng đất Thủ Dầu Một xưa (Sông Bé, Bình Dương ngày nay) lần lượt hình thành các làng nghề với những lớp thợ cha truyền con nối. Làng nghề cưa xẻ, làm mộc, làm tranh tỏa đi từ Tân An (Tương An), Tương Bình Hiệp, kế tiếp dến làng gốm Lái Thiêu và sau cùng là Tân Khánh (Tân Uyên). Mỗi làng xưa kia có thế mạnh riêng, có hoa tay riêng, hình thành những lớp thợ riêng, dần sau mới hòa hợp lại về phong cách, kỹ xảo.
Thoạt đầu ở làng Tương An (Tương Bình Hiệp ngày nay), do lớp cư dân từ xứ Quảng Bình vào, giỏi nghề sơn son thiếp vàng, chuyên làm các loại tranh, tượng, tranh khắc chữ, sơn màu son, dùng vàng đỏ để cẩn vào theo kiểu cung đình xưa. Đặc tính của sơn son thiếp vàng không phổ biến rộng, chỉ dùng để tiến vua quan, treo ở cổng đình làng hoặc các nhà giàu có nên dần dần nghề sơn son thiếp vàng (theo kiểu Huế) phải chuyển hướng. Từ son son thiếp vàng, người thợ Thủ bây giờ dùng sơn ta Phú Thọ, sơn Tây thay thế chuyển các mô-típ tranh cổ điển sang dân gian cho phù hợp với người bình dân. Sẵn đất Thủ giàu có về nguồn gỗ, người thợ vẽ theo lối cách điệu, dùng sơn lót, phủ và mài bóng theo kỹ thuật riêng. Tranh sơn mài ra đời, nhưng đơn giản ở các công đoạn thực hiện. Bên cạnh đó, tiếp thu kỹ thuật của Pháp trong tạo mẫu vật dụng, người thơ xưa cưa xẻ ván, phát triển nghề làm mộc dân dụng như tủ, bàn ghế, sa lông và trang trí mỹ thuật nội thất.

Đa dạng tranh sơn mài

Một khuynh hướng tranh dân gian phổ biến khác, đi gần với hội họa mỹ thuật hơn, đó là loại tranh thờ (tranh sơn thủy) vẽ lên kiếng, trên tường và nhiều chất liệu khác. Vào quãng năm 1880, tranh sơn thủy bắt đầu thịnh hành với lớp thợ trẻ ở Thủ Dầu Một. Người thợ chép lại cảnh nhà lầu, biệt thự của Châu Âu mô phỏng trên sách báo, kết hợp với cảnh mây nước hữu tình, tạo phông, sơn, kẻ nét lên kiếng với kỹ thuật khá điêu luyện. Kết hợp phong cách cổ lẫn hiện đại, các loại tranh thờ, tranh sơn thủy được thể hiện khá độc đáo, mới lạ đối với mọi người thời bấy giờ. Nhiều tư liệu cũ còn ghi lại rằng, thợ Thủ xưa vẽ trang thờ, tranh sơn thủy rất giàu có. Mỗi năm đến dịp Tết, các ghe xuồng từ miền Trung bộ, miền Tây Nam bộ ghé vào rạch Lái Thiêu, Búng rước thợ Thủ đi vẽ. Đa số là những người giàu có, thuê thợ Thủ trang trí nhà cửa, vẽ tranh lên trang thờ, trên tường hoặc cổng nhà hoặc trang trí cho các đình, miếu thờ tại thôn làng xóm ấp.
Tranh thờ xưa rất đơn giản. Người thợ vẽ hình hoa lá, chim muông, thường theo các tích truyện cổ như Lưỡng Long Tranh Châu, Lưu Bình Dương Lễ, Thoại Khanh Châu Tuấn. Về phong cảnh, vẽ cảnh trời mây non nước, nhà cao cửa rộng, có ghe thuyền, sông rạch, núi non, chim chóc,… Thợ Thủ đi làm thuê ở các xứ khác có khi vài ba tháng mới trở về, vừa kiếm được nhiều tiền vừa có dịp vui chơi, ngoạn cảnh,…
Hoa tay người thợ Bình Dương không chỉ có ở lớp thợ giỏi, các nghệ nhân lỗi lạc.mà còn phổ biến theo dạng cha truyền con nối, tinh xảo, kỹ xảo nghề được truyền bá rộng rãi. Nghề đúc đồng, sản xuất cốc loại lư đồng, chuông, nồi đồng từ quãng năm 1880 đến 1930 rất thịnh hành nay đã không còn, chỉ còn lại một vài dấu tích ở các xã Phú Thọ, Chánh Nghĩa (Thỏ Dầu Một). Đó là lớp thợ giỏi nghề làm vàng mã, nghề cắt dán thủ công trên giấy dùng trong các hội hè đình đám,… thêm vào đó, các nghề rèn đúc, tạo các vật dụng bằng sắt, gang, nhôm ở Bình Dương cũng có một thời phát triển. Khu vực Bình Hòa, Bình Nhâm, An Thạnh và Thuận Giao (Lái Thiêu) nổi tiếng rèn dao, rựa, mác… thợ rèn, đúc nơi đây nổi tiếng là gốc phát tích cho các lò rèn vũ khí trước và sau kháng chiến chống Pháp còn giữ truyền thống cho mãi đến năm 1954 mới thất truyền.

Bộ sưu tập gốm Lái thiêu xưa gồm: 2 đĩa trúc song Hỷ, 2 đĩa Lưỡng Long, 2 đĩa Thơ Mẫu đơn, 2 đĩa trúc viên thất hiền, kính phố

Mạnh mẽ và nổi tiếng nhất là nghề gốm ở đất Bình Dương, là chiếc nôi cung cấp số lượng sản phẩm lớn cho khắp vùng Nam bộ. Thợ gốm xưa tạo dáng sản phẩm bằng khuôn, dùng tay trau chuốt sản phẩm. Ngoài kỹ thuật nung gốm, hoa tay người thợ còn thể hiện qua khâu trang trí trên mặt gốm. Theo các tích truyền cũ, gốm Bình Dương ảnh hưởng nặng gốm sứ Trung Quốc, mặt gốm vẽ hình Thần, Thánh, Tiên, tranh dân gian, hoa lá, chim muông, hình Bát Tiên, Phước Lộc Thọ, song hỉ, trích đoạn Tam Quốc,… Tranh vẽ, gốm và các sản phẩm dùng làm tặng vật cho dịp lễ, tết, quà tặng thường có nét vẽ sinh động, đầy màu sắc. Làng gốm Lái Thiêu và Tân Phước Khánh có đông đảo nghệ nhân, thợ giỏi, chuyên làm gốm dân dụng và mỹ thuật, giỏi các loại đôn voi, bình hoa, gốm giả cổ,… làng gốm Chánh Nghĩa chú trọng các loại sản phẩm dân gian, rẻ tiền hơn như làm heo đất, tượng Thần Tài, Địa và các món đồ chơi bằng gốm.
Độ đồ chè, cối đâm tiêu là sản phẩm, biểu tượng cho tài hoa người thợ Bình Dương. Tiện, chạm (điêu khắc) là nghề cố sám nhất thông qua việc sử dụng nguồn nguyên liệu gỗ có sẵn tại địa phương. Nghề điều khắc, chạm trổ tinh xảo, trang trí các đền, chùa, cụ thể như chùa Hội Khánh (Bình Dương) nhà gỗ như: nhà Đốc phủ sứ Trần Văn Đẩu, nhà Hội đồng Cần, nhà Trần Văn Tề (thị xã Thủ Dầu Một) là cả công trình nghệ thuật ghi dấu ấn văn hoa của người thợ Bình Dương. Dân dụng và mỹ thuật phổ biến hơn là lớp thợ, chạm tranh, tượng bằng gỗ dùng trang trí, sinh hoạt gia đình cũng thể hiện tay nghề không thua kém gì bất kỳ nơi nào trong nước. Cho nên ngày nay, nghề chạm trổ, điêu khắc gỗ vẫn còn là thế mạnh của Bình Dương với nhiều dạng sản phẩm vừa mang tính thủ công vừa mang tính công nghiệp. Bên cạnh đó, ở xã Phú Thọ, Bình Nhâm, An Thạnh (Lái Thiêu) nghề làm guốc, lộng guốc mỹ thuật cũng đã có truyền thống gần 100 năm, nuôi sống hàng ngàn thợ và người lao động,…

Những nét chạm trổ tinh xảo ở nhà cổ ông Trần Văn Đẩu

Ba thế hệ thợ Thủ đã đi qua, đã ghi lại đậm nét trong lịch sử văn hóa truyền thống trên đất Bình Dương, tên tuổi của thế hệ nghệ nhân, người thợ đầu tiên không được ghi chép lại. Đầu thế kỷ XX, các thợ Đường, thợ Phèn, thợ Dựa nổi tiếng ở Tương Bình Hiệp, đến các nghệ nhân Ngô Từ Sâm, Thái Văn Ngốn
nổi tiếng cả nước, chưa kể lớp thợ lớp thầy ở trường Mỹ nghệ Bình Dương xưa như Trương Văn Cam, Nguyễn Văn Ba, Châu Văn Trí,… và đông đảo các lớp từng làm nổi tiếng cho xưởng sơn mài Thành Lễ hơn 30 năm về trước. Thế hệ thứ ba ngày nay, vẫn tiếp nối truyền thống và tay nghề của cha anh một cách xứng đáng ở các làng nghề, ở các cơ sở sản xuất mỹ nghệ truyền thống tại địa phương.
Sự khéo léo của người thợ Bình Dương trải qua biết bao thế hệ đã được khẳng định bằng tài năng, công sức thể hiện qua các công trình nghệ thuật tại địa phương và cả nước. Từ những làng nghề địa phương, những lớp thợ đã trưởng thành, tỏa rộng đến nhiều địa phương khác, mang nghề đi phổ biến, tạo ra sản phẩm, tác phẩm để phục vụ cho đời sống con người. Hoa tay của họ chính là tiếng nói, hình tượng nghệ thuật của một Bình Dương đầy tài năng và bản lĩnh tạo dấu ấn không bao giờ phai nhạt.
Tài liệu tham khảo:
1. Gia Định Thành Thông Chí / Trịnh Hoài Đức; Hà Nội; năm 1998, 785 trang; 28cm.
2. Làng nghề Bình Dương / Hội Văn học nghệ thuật Bình Dương; năm 2008, 222 trang; 24cm.
3. Người Bình Dương / Sơn Nam; Báo Bình Dương; số 45, trang 12.
4. Sơn mài mỹ nghệ Bình Dương / Thời báo kinh tế Việt Nam
5. Hiệp hội sơn mài – Điêu khắc Bình Dương, liên kết cùng phát triển / Khánh Vinh; báo Bình Dương.
6. Gốm sứ Lái Thiêu / Song Cần, báo Sài Gòn giải phóng, số ra ngày 22/2, trang 2.
7. Điêu khắc Nguyễn Văn Yến một bậc thầy trong làng nghề nghệ thuật tạo hình / Trường Ký; báo Bình Dương, số 256, trang 5.
8. Bản sắc văn hóa làng nghề Bình Dương / Lê Trung Vinh; báo Bình Dương, số 4, trang 10-12.
Hiền Giản
Thư viện tỉnh Bình Dương

http://sugian.vn