Nhiều thập kỷ qua, các nhà vật lý và các triết gia không ngừng suy nghĩ về vấn đề thời gian. Thời gian có tồn tại độc lập hay không? Tại sao thời gian lại phải có nhiều tính chất khác nhau thay đổi từ cơ học cổ điển Newton đến lý thuyết tương đối Einstein rồi lý thuyết lượng tử.
Giáo sư triết gia Craig Callender trình bày một cách nhìn mới mẻ về thời gian: thời gian chỉ là một phương thức thuận tiện để đo đạc các quá trình trong vũ trụ. Thời gian không tồn tại độc lập, chúng ta chỉ cảm nhận được thời gian vì chúng ta là một hệ con bị ràng buộc với các hệ con khác trong vũ trụ bởi nhiều mối liên quan. Thời gian được ví như tiền tệ vốn chỉ là một phương tiện giao dịch, thuận tiện hơn phương thức trao đổi trực tiếp bằng hiện vật. Bài báo của Craig Callender 1 có thể đem lại nhiều tia sáng mới cho vật lý và triết học trong vấn đề thời gian.
Các khái niệm về thời gian và sự thay đổi của thời gian có thể đột sinh từ một vũ trụ mà về cơ bản là phi thời gian tính. Thời diểm hiện tại được cảm nhận là đặc biệt, hiện tại là hiện thực. Song khi bạn hồi tưởng lại quá khứ hay suy tưởng về tương lai, bạn vẫn đang sống trong hiện tại. Lẽ dĩ nhiên, thời quãng bạn đọc những dòng chữ này không kéo dài lâu. Nói cách khác, ta cảm thấy thời gian đang chảy nhưng thực tế là hiện tại đang liên tục cập nhật.
Chúng ta có một cảm nhận trực giác về sự định hình của quá khứ và sự hình thành của tương lai chỉ khi nào hiện tại xuất hiện. Các phương trình vật lý không nói cho chúng ta biết những sự kiện nào đang xảy (điều này trông giống một bản đồ mà không ghi rõ “bạn đang ở nơi nào”). Như vậy, thời gian hiện tại không có mặt trong các phương trình do đó cũng không có dòng chảy của thời gian.
Thời gian không tồn tại độc lập song là một phương thức mô tả mối quan hệ giữa các đối tượng. Ý tưởng đó đã dẫn họa sĩ Keith Peters đến bức tranh trên trong đó nhiều đường vòng chạy quấn quanh đối tượng này sang đối tượng khác.
Sự cách biệt trong suy nghĩ thông thường của chúng ta và cách hiểu thời gian trong khoa học đã làm bối rối nhiều nhà tư tưởng suốt thời gian lịch sử.
Nhiều nhà vật lý lý thuyết tin rằng thời gian không tồn tại.
Ý tưởng thời gian không tồn tại quả là rất khó hiểu đối với trực giác. Mọi việc chúng ta làm dường như đều thực hiện trong thời gian. Một lý thuyết không có thời gian phải đương đầu với việc giải thích vì sao chúng ta thấy mọi sự thay đổi nếu quả thật trong vũ trụ không có thời gian.
Mặc dầu thời gian không tồn tại ở mức cơ bản song thời gian có thể xuất hiện ở những mức cao hơn – hoàn toàn giống như một cái bàn trông như một vật rắn mặc dầu được cấu tạo bởi một tập các hạt kết với nhau trong một không gian gần như trống rỗng. Như vậy, tính rắn là một tính tập thể, nói cách khác là một sự đột sinh (emergent) từ tập của các hạt. Tương tự như vậy, thời gian chính là một tính chất đột sinh bất kể đối với các thành phần nào của vũ trụ.
Khái niệm về sự đột sinh của thời gian là một thế cách mạng biểu diễn sự phát triển của lý thuyết tương đối và cơ học lượng tử. Các nhà vật lý lý thuyết khi đeo đuổi mộng tưởng thống nhất đều xem vấn đề thời gian là vấn đề cơ bản. Họ nghĩ rằng, một lý thuyết thống nhất phải là một lý thuyết không có thời gian, và cho rằng nếu không đi sâu vào tìm hiểu thời gian thì khó lòng xây dựng được lý thuyết thống nhất.
Sự xuất hiện và biến đi của thời gian
Thời gian đã đảm đương nhiều công việc trong vật lý song các công việc đó có thể càng ngày càng biến mất đi.|
Thời gian cổ điển
Chúng ta sẽ lấy làm lạ khi các định luật chuyển động của Isaac Newton đòi hỏi thời gian phải có nhiều tính chất rất đặc biệt. Mọi người quan sát đều công nhận tính kế tiếp của nhiều sự kiện, trong vật lý cổ điển, chúng ta có thể nói rằng một sự kiện này xảy ra trước, sau hay đồng thời với một sự kiện khác. Như thế, thời gian cung cấp một phương tiện để xếp đặt thứ tự của các sự kiện. Tính đồng thời của hai sự kiện là một điều tuyệt đối độc lập với mọi người quan sát. Hơn nữa, thời gian phải liên tục bởi vì có như thế thì chúng ta mới định nghĩa được vận tốc và gia tốc. Thời gian cổ điển đòi hỏi khái niệm thời quãng (duration)-mà các nhà vật lý gọi là metric-như thế chúng ta có thể xác định được khoảng cách giữa hai sự kiện trong thời gian. Cũng giống như thứ tự các sự kiện, thời quãng giữa hai sự kiện là một yếu tố độc lập với mọi người quan sát.
Như vậy, về thực chất, Newton đòi hỏi rằng vũ trụ song hành với sự tồn tại một đồng hồ chủ (master clock). Chiếc đồng hồ này phân vũ trụ thành nhiều thời điểm và vật lý Newton chỉ lắng nghe tiếng tích tắc của chiếc đồng hồ này mà thôi. Newton cảm nhận dòng chảy thời gian và đồng thời cảm nhận hướng chảy của thời gian đó về tương lai, mặc dầu những tính chất bổ sung này của thời gian không bị đòi hỏi bởi các định luật Newton.
Thời gian Newton giống như chiếc mũ cũ của chúng ta song một phút suy nghĩ cho chúng ta thấy những điều lạ lùng. Các tính chất của thời gian: thứ tự (order), liên tục (continuity), thời quãng (duration), tính đồng thời (simultaneity), dòng chảy (flow) và mũi tên thời gian (arrow of the time) đều kết dính với đồng hồ chủ mà Newton gọi là “thời gian”. Toàn thể những tính chất này không thay đổi suốt trong gần hai thế kỷ.
Mũi tên thời gian
Sau đó, những tính chất này bị nhiều cuộc tấn công vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế ký 20. Cuộc tấn công đầu tiên là từ phía nhà vật lý người Áo Ludwig Boltzman: nếu các định luật Newton là đúng cho cả hai chiều của thời gian thì sẽ không có mũi tên thời gian (luôn hướng về tương lai). Thay vì vào đó Boltzman cho rằng hướng mũi tên thời gian không phải là một tính chất nội tại của thời gian mà xuất phát từ tính bất đối xứng của vật chất hình thành trong vũ trụ. Boltzman đã loại được một tính chất của thời gian Newton một cách thuyết phục.
Thời gian trong lý thuyết tương đối
Tiếp theo là cuộc tấn công của Einstein về ý tưởng đồng thời (simultaneity) tuyệt đối: theo lý thuyết tương đối thì sự đồng thời còn phụ thuộc vào chúng ta chuyển động như thế nào.
Sân khấu chính thức của các sự kiện không phải là thời gian mà cũng không phải là không gian mà là đa tạp tích hợp: không-thời gian. Hai quan sát viên chuyển động với hai vận tốc khác nhau không thể đồng ý với nhau rằng một sự cố nào đó xảy ra lúc nào và ở đâu song họ có thể đồng ý với nhau rằng sự cố đó đã xảy ra tại tọa độ nào trong không-thời gian.
Một điều tồi tệ nữa lại xảy ra năm 1915 khi Einstein xây dựng xong lý thuyết tương đối tổng quát, thống nhất lý thuyết tương đối hẹp với lực hấp dẫn. Hấp dẫn đã làm cong thời gian và như thế thời quãng một giây ở đây không giống thời quãng một giây ở nơi khác. Ta khó lòng nói được một sự kiện này xảy ra trước hay sau một sự kiện khác. Mặc dầu nhiều nhà vật lý cho rằng, một lý thuyết thống nhất sẽ có thể loại thời gian, thực tế thời gian đã mất đi từ năm 1915.
Cắt lát không-thời gian để thấy thời gian có điểm khác biệt với không gian
Chúng ta có thể nghĩ rằng sự khác biệt giữa không gian và thời gian gần như biến mất và kịch trường chính thức của các sự kiện là một đa tạp bốn chiều. Lý thuyết tương đối dường như không gian hóa (spatialize) thời gian: biến thời gian thành một chiều của đa tạp đó. Không-thời gian giống như một ổ bánh mì mà chúng ta có thể cắt lát theo nhiều chiều (Hình 1).
Ngay cả trong lý thuyết tương đối tổng quát, thời gian vẫn giữ một nhiệm vụ khác biệt để giúp phân biệt hai khái niệm “đồng dạng thời gian” (timelike) và “đồng dạng không gian” (spacelike). Các sự kiện đồng dạng thời gian là những sự kiện nối liền nhau bởi nguyên lý nhân quả: tồn tại những vật thể hoặc ánh sáng có thể đi từ sự kiện này đến sự kiện kia để gây nên nhân quả. Các sự kiện đồng dạng không gian là những sự kiện không có dính dáng gì với nhau về nhân quả: không tồn tại những vật thể hoặc ánh sáng có thể đi kịp từ sự kiện này đến sự kiện kia để đảm bảo được nguyên lý nhân quả.
Hình 1. Một quả bóng chuyển động và đập vào một bức tường nằm trong một khối tạo nên một không-thời gian. Có hai cách cắt lát không-thời gian. A / Trong cách thứ nhất (cách thông thường) ta cắt không- thời gian (cắt ngang ) theo từng thời điểm tạo nên một cuốn phim mô tả chuyển động của quả bóng Mỗi khung ảnh dẫn đến khung ảnh tiếp sau theo đúng các định luật vật lý. B / Nếu dùng phép cắt lát thứ hai (cắt dọc) không theo hướng quá khứ tương lai mà theo hướng từ trái sang phải. Mỗi lát cắt vừa là một phần không gian vừa là một phần thời gian. Bên trái bức tường quả bóng xuất hiện ở hai vị trí còn bên phải bức tường quả bóng không xuất hiện.
A/ Hãy cắt lát không thời gian thành từng lát cắt từ quá khứ đến tương lai: mỗi lát cắt là một không gian ba chiều tại một thời điểm. Tổng các lát cắt đó làm thành không-thời gian bốn chiều.
B/ Song nếu ta cắt theo một kiểu khác theo hướng Đông Tây thì mỗi lát cắt ba chiều lại là một hỗn hợp lạ lùng của các sự kiện đồng dạng không gian và các sự kiện đồng dạng thời gian.
Hai cách cắt lát này giống như cách ta cắt một ổ bánh mì theo chiều thẳng đứng hoặc theo chiều nằm ngang.
Cách cắt lát thứ nhất cho những hình ảnh không gian tại những thời điểm kế tiếp của thời gian.
Cách cắt lát thứ hai không có một hình ảnh tương tự nào: nó tương ứng với cách cắt không thời gian không phải từ quá khứ đến tương lai mà từ phía Đông sang phía Tây. Ví dụ của một lát cắt này là bức tường phía bắc của nhà bạn cộng với những điều gì sẽ xảy ra trong tương lai trên bức tường đó và từ phép cắt đó bạn có thể áp dụng những quy luật vật lý để tái lập các phần còn lại của cái nhà.
Thời gian lượng tử
Một mục đích tối thượng của vật lý là thống nhất lý thuyết tương đối rộng với lý thuyết lượng tử để tạo nên một lý thuyết duy nhất: lý thuyết lượng tử của hấp dẫn.
Ta gặp thêm nhiều rắc rối: lý thuyết lượng tử nói rằng các vật thể có nhiều cách hành xử khác với trong vật lý cổ điển ví như vận tốc và vị trí. Sự mô tả của một vật thể phải được thực hiện nhờ một hàm sóng biểu diễn trạng thái. Trạng thái này tiến triển liên tục theo thời gian và nhờ đó các nhà vật lý có thể tính được xác suất của điều gì sẽ xảy ra trong tương lai. Những điều này lại cho phép thời gian có những tính chất mới 2.
Thứ nhất, thời gian lại cho phép những nghịch lý xảy ra với những xác suất nhất định. Vậy thời gian cho phép sự tồn tại các nghịch lý.
Thứ hai, tùy theo thứ tự các phép đo mà chúng ta có thể thu được những kết quả khác nhau.
Thứ ba, cơ học lượng tử dẫn đến hiện tượng liên đới lượng tử (quantum entanglement). Từ đó có hiện tượng ma quái tác dụng từ xa (“spooky action at a distance”) trong nghịch lý ERP (Einstein, Rosen & Podolsky). Như vậy, theo Einstein phải tồn tại đồng hồ chủ mà chính lý thuyết tương đối của ông ngăn cấm.
Các nhà lý thuyết mong muốn loại bỏ thời gian khi xây dựng một lý thuyết thống nhất nhưng lại bối rối vì vai trò quan trọng của thời gian trong lý thuyết lượng tử: đó chính là nguồn gốc khó khăn trong quá trình hình thành một lý thuyết thống nhất.
Vậy thời gian đi đâu?
Như chúng ta biết, có nhiều phương án thống nhất lý thuyết hấp dẫn với lý thuyết lượng tử: Lý thuyết Dây (String theory), CDT (Causal Dynamical Triangulation ), Hình học không Giao hoán (Non Commutative geometry), LQG (Loop Quantum Gravity)…3.
Các phương án này được phân chia thành hai nhóm: nhóm thứ nhất lấy lượng tử làm cơ sở như trong lý thuyết dây Lý thuyết Dây (còn có thời gian), nhóm thứ hai muốn xuất phát từ lý thuyết hấp dẫn (có thể thời gian bị loại). Thực tế sự khác biệt giữa hai nhóm này rất mờ. Các nhà Lý thuyết Dây đang tìm cách loại bỏ thời gian.
Hình 2a. Bên trái hình vẽ ta dùng thời gian để đo tốc độ ánh sáng, nhịp đập của quả tim và vận tốc quay của một hành tinh và thu được theo thứ tự: 300.000 km/giây,73 nhịp đập/phút, 1vòng quay/ngày. Bên phải hình vẽ ta không dùng đến thời gian nữa và lấy một nhịp đập của trái tim làm đơn vị thì thu được theo thứ tự: 240.000 km/nhịp đập, 1 nhịp đập và 108.000 nhịp đập/1 vòng quay.Hình 2b. Bên trái hình vẽ ta dùng đồng USD để tính giá trị của một cốc cà phê, 1 đôi giày và một chiếc ô tô đã qua sử dụng và thu được theo thứ tự: 2USD, 100USD và 2000 USD. Bên phải hình vẽ lấy giá trị một cốc cà phê làm đơn vị ta thu được theo thứ tự: 1 cốc cà phê,50 cốc cà phê / 1 đôi giày và 1000 cốc cà phê/một chiếc ô tô đã qua sử dụng.
Vào những năm 1950, 1960 khi John Wheeler và Bryce DeWitt tìm cách viết những phương trình Einstein dưới dạng giống như những phương trình của QED (Quantum Electrodynamics – Điện động lực học Lượng tử) cốt để sử dụng những phương pháp lượng tử hóa quen thuộc của QED thì họ đã đi đến một kết quả hết sức bất ngờ: phương trình bây giờ được gọi là phương trình Wheeler – DeWitt hoàn toàn không chứa thời gian. Ký hiệu t biểu diễn thời gian đã bị loại mất. Điều này đã làm bối rối các nhà vật lý trong nhiều thập kỷ. Sao mà thời gian lại biến mất? Song nhìn lại ta thấy điều này không có gì đáng ngạc nhiên. Như đã nói ở trên thời gian đã gần như biến mất từ lý thuyết tương đối tổng quát trước cả lúc các nhà vật lý có ý định thống nhất với lý thuyết lượng tử. Nếu nói một cách tường minh hơn thì thời gian không tồn tại. Carlo Rovelli (Đại học Marseille, Pháp) cùng với nhà vật lý người Anh Julian Barbour đã tìm cách viết lại lý thuyết lượng tử trong một khuôn khổ không chứa thời gian như lý thuyết tương đối đòi hỏi. Ý tưởng chính của hai tác giả là: nếu không tồn tại một thời gian tổng thể (global time) thì chúng ta cần nối liền một hệ thống vật lý này với một hệ thống vật lý khác. Thay vì theo dõi tóc trên đầu bạn đã bạc đi như thế nào theo thời gian, bạn có thể nối liền quá trình bạc tóc của bạn với quỹ đạo của vệ tinh. Thời gian trở nên thừa. Mọi sự thay đổi có thể mô tả không cần thời gian. (xem hình 2a,2b). Tương tự như vậy, tiền tệ thuận tiện hơn là trao đổi hiện vật khi phải thanh toán một cốc cà phê: thời gian thuận tiện trong việc nối liền một hệ thống vật lý này với một hệ thống vật lý khác ví như quá trình bạc tóc với quỹ đạo vệ tinh. Và thời gian quả là một ảo giác thuận tiện hơn bất cứ điều gì trong vũ trụ như đồng tiền trong cuộc sống thường nhật. Song nếu loại bỏ thời gian thì chúng ta phải tư duy lại lý thuyết lượng tử.
Phục hồi thời gian
Một câu hỏi cấp bách là nếu chấp nhận hấp dẫn lượng tử thì phải giải thích vì sao vũ trụ dường như có thời gian? Ngay lý thuyết tương đối rộng khi hấp dẫn yếu và vận tốc nhỏ cũng có nhiều mẫu con thời gian mà tổng thể là một thời gian tựa Newton. Barbour & Rovelli còn gợi ý rằng thời gian (hay ít nhất ảo tưởng về thời gian) có thể xuất hiện từ điều không có gì cả (nothingness).
Năm 1931, nhà vật lý người Anh Nevill F.Mott xét sự va chạm của một hạt nhân helium với một nguyên tử. Ông phân hệ thành hai hệ con và sử dụng hạt nhân helium như một “đồng hồ” đối với nguyên tử còn lại. Điều đáng chú ý là nguyên tử xét tương đối với hạt nhân helium tuân theo một phương trình chuẩn phụ thuộc thời gian của lý thuyết lượng tử song ở đây một hàm số của không gian đóng vai trò của thời gian. Tuy rằng toàn hệ là không phụ thuộc thời gian song các hệ con lại phụ thuộc. Như vậy, trong toàn hệ thời gian đã ẩn núp trong các hệ con (Hình 2a,2b).
Toàn vũ trụ có thể không có thời gian song hãy tưởng tượng vũ trụ bị phân chia thành nhiều hệ con thì một số hệ con lại đóng vai trò “đồng hồ” cho các hệ con khác. Chúng ta cảm nhận thời gian chỉ vì chúng ta theo bản chất là một hệ con.
Nhà triết học Pháp Maurice Merleau-Ponty nói rằng, thời gian bản thân thực tế không chảy và sở dĩ ta cảm nhận dòng chảy của thời gian vì “ta đã lén đặt vào dòng sông một chứng nhân của dòng chảy”. Như vậy, khuynh hướng tin rằng thời gian đang chảy là hệ quả của việc quên mất rằng chúng ta là một hệ con với các mối liên hệ với vũ trụ trong bức tranh chung. Merleau-Ponty đã nói về những trải nghiệm chủ quan của chúng ta về thời gian và đến bây giờ thì chúng ta phải đoán nhận được rằng thời gian khách quan có thể giải thích được như là hệ quả của những mối quan hệ giữa các hệ con của vũ trụ. Thời gian chỉ tồn tại bằng cách phân chia vũ trụ thành những hệ con và tìm ra các mối quan hệ giữa chúng.
Trong bức tranh đó, thời gian vật lý đột sinh từ việc chúng ta nhận thức bản thân như một hệ tách rời với mọi thực thể khác.
Kết luận
Vậy thời gian là không tồn tại độc lập. Ta cảm nhận dòng chảy của thời gian chỉ vì ta là một hệ con có nhiều mối quan hệ với các hệ con khác trong vũ trụ. Cách nhìn mới mẻ này có thể giúp các nhà vật lý trong việc xây dựng một lý thuyết thống nhất hấp dẫn và lượng tử và các nhà triết học trong việc xây dựng một nhận thức luận mới đối với không-thời gian và vật chất của thế giới khách quan.
Cao Chibiên dịch / TiaSang ——— Tài liệu tham khảo [1] Craig Callender, Is time an illusion? Scientific American, tháng 6/ 2010. [2] Cao Chi, Cơ Học Lượng Tử: từ quan điểm Einstein đến quan điểm tương quan, KHTQ số tháng 9 / 2008. [3] Bạn đọc có thể tìm thấy các lý thuyết này trong “Kỷ yếu Max Planck 2009 (Cao Chi , Tồn tại chăng một lý thuyết của tất cả)”
Các định luật vật lý dẫn tới hệ quả rằng sự trôi đi của thời gian là một ảo giác. Để tránh khỏi kết luận này, chúng ta có thể phải xem xét lại sự tồn tại của những con số có độ chính xác vô hạn.
Thật lạ làm sao, mặc dù chúng ta có cảm giác thời gian lướt qua trên ranh giới mong manh giữa quá khứ không thể thay đổi và tương lai rộng mở, ranh giới đó – chính là hiện tại – không hề tồn tại trong các định luật vật lý hiện có.
Trong thuyết tương đối của Albert Einstein chẳng hạn, thời gian gắn liền với ba chiều không gian, tạo thành một không-thời gian cong bốn chiều liên tục, một “vũ trụ liền khối” chứa đựng cả quá khứ, hiện tại và tương lai. Các phương trình của Einstein nói rằng mọi thứ trong vũ trụ khối được xác định ngay từ đầu, nghĩa là các điều kiện ban đầu của vũ trụ quyết định những gì diễn ra sau đó, không thể xảy ra bất ngờ. “Với chúng ta, những người tin vào các nhà vật lý, sự phân biệt giữa quá khứ, hiện tại và tương lai chỉ là một ảo giác dai dẳng cứng đầu,” Einstein viết năm 1955, vài tuần trước khi qua đời.
Quan điểm của Einstein về thực tại tiên định, vĩnh cửu ngày nay vẫn phổ biến. “Hầu hết các nhà vật lý tin vào quan điểm vũ trụ khối, vì nó được dự đoán bởi thuyết tương đối rộng,” Marina Cortês, nhà vật lý vũ trụ tại Đại học Lisbon, cho biết. Tuy nhiên, bà cũng cho rằng, “nếu ai đó được yêu cầu ngẫm nghĩ sâu hơn một chút về ý nghĩa của vũ trụ khối, họ bắt đầu đặt câu hỏi và phân vân vì những hệ quả của nó”.
Những nhà vật lý suy nghĩ kỹ về thời gian viện dẫn các vấn đề của cơ học lượng tử, gồm các định luật mô tả hành vi ngẫu nhiên của các hạt. Ở quy mô lượng tử diễn ra những thay đổi bất khả nghịch phân biệt quá khứ với tương lai: một hạt đồng thời mang nhiều trạng thái lượng tử cho đến khi ta thực hiện một phép đo, sau đó nó nhận một trong các trạng thái đó. Và thật bí ẩn, kết quả của các phép đo riêng lẻ là ngẫu nhiên và không thể đoán trước, trong khi hành vi tổng thể của các hạt lại tuân theo các quy luật thống kê. Mâu thuẫn hiển nhiên này về bản chất của thời gian trong cơ học lượng tử và chức năng của nó trong thuyết tương đối gây ra những sự bất định và bối rối.
Trong hai năm 2019 và 2020, nhà vật lý người Thụy Sĩ Nicolas Gisin công bố bốn bài báo với mục đích xua tan màn sương bao phủ khái niệm thời gian trong vật lý. Theo nhận định của ông, đó là vấn đề của toán học. Ông lập luận rằng thời gian nói chung và thời gian mà ta gọi là hiện tại có thể dễ dàng được biểu diễn trong một ngôn ngữ toán học có từ một thế kỷ trước – toán học trực giác – trong đó sự tồn tại của các con số với vô hạn chữ số không được thừa nhận. Theo Gisin, khi toán học trực giác được dùng để mô tả sự vận động của các hệ vật chất, nó cho thấy rõ ràng là “thời gian thực sự trôi đi và thông tin mới được tạo ra”. Hơn nữa, trong cách xây dựng này, sự tất định chặt chẽ được suy ra từ các phương trình của Einstein nhường chỗ cho sự bất định kiểu lượng tử. Nếu các con số là hữu hạn và có độ chính xác hữu hạn thì thiên nhiên về bản chất là không chính xác, do đó không thể dự đoán.
Các nhà vật lý vẫn đang “tiêu hóa” công trình của Gisin – chẳng mấy khi có người cố gắng xây dựng lại các định luật của vật lý trong một ngôn ngữ toán học mới – nhưng trong số những người đọc kỹ các lập luận của ông, nhiều người nghĩ rằng chúng có thể lấp được sự chia rẽ về mặt khái niệm giữa tính tất định của thuyết tương đối rộng và bản chất ngẫu nhiên ở quy mô lượng tử.
“Tôi thấy nó hấp dẫn,” Nicole Yunger Halpern, nhà tin học lượng tử tại Đại học Harvard nhận xét về bài báo của Gisin được đăng trên Nature Physics. “Tôi sẵn sàng thử với toán học trực giác”.
Cortês gọi cách tiếp cận của Gisin là “cực kỳ thú vị” và các hệ quả của nó là “gây sốc và khiêu khích”. “Đó là một cách xây dựng rất thú vị, nó giải quyết vấn đề độ chính xác hữu hạn trong tự nhiên,” bà nói.
Gisin nói về tầm quan trọng của việc xây dựng những định luật vật lý mà theo đó tương lai là mở và hiện tại là có thực, vì đó là điều chúng ta trải nghiệm. “Tôi là một nhà vật lý có đôi chân trên mặt đất,” ông nói. “Thời gian trôi đi; tất cả chúng ta đều biết thế”.
Thông tin và thời gian
Gisin, sinh năm 1952, chủ yếu làm thực nghiệm. Ông phụ trách một phòng thí nghiệm tại Đại học Geneva, nơi đã tiến hành những thí nghiệm đột phá trong truyền thông lượng tử và mật mã lượng tử. Nhưng ông cũng là một nhà vật lý đa năng hiếm hoi, nổi tiếng vì những hiểu biết lý thuyết quan trọng, đặc biệt là về sự ngẫu nhiên và tính không định xứ lượng tử.
Sáng chủ nhật, thay vì đi nhà thờ, Gisin có thói quen ở nhà, ngồi yên lặng trên ghế với cốc trà ô long và suy tư về những câu hỏi khái niệm sâu sắc. Chính vào một ngày chủ nhật cách đây khoảng ba năm rưỡi, ông nhận ra rằng bức tranh tất định của thời gian trong thuyết tương đối của Einstein và phần còn lại của vật lý “cổ điển” ngầm thừa nhận sự tồn tại của vô hạn thông tin.
Nhà vật lý người Thụy Sĩ Nicolas Gisin công bố bốn bài báo về khái niệm thời gian trong vật lý. Nguồn: Quanta magazine.
Lấy thí dụ thời tiết. Vì nó hỗn loạn, nghĩa là cực kỳ nhạy cảm với những thay đổi nhỏ, chúng ta không thể dự đoán chính xác được thời tiết một tuần sau. Nhưng vì nó là một hệ cổ điển, sách giáo khoa bảo rằng về mặt nguyên tắc, chúng ta có thể dự đoán được thời tiết tuần sau nếu chúng ta biết được thông số đủ chính xác của mọi đám mây, mọi cơn gió hay mọi cánh bướm. Là thiếu sót của chính chúng ta khi không đo được các điều kiện chi tiết với đủ nhiều chữ số thập phân để có thể ngoại suy cho tương lai và đưa ra những dự báo chính xác hoàn hảo, vì vật lý của thời tiết diễn ra chính xác như máy.
Bây giờ hãy mở rộng ý tưởng này cho cả vũ trụ. Trong một thế giới tiên định mà thời gian trôi qua chỉ là ảo giác, những gì xảy ra tại mỗi thời điểm phải được xác định chính xác ngay từ đầu, ở đó trạng thái ban đầu của từng hạt được lưu với độ chính xác vô hạn chữ số. Bằng không, tại một thời điểm xa xôi nào đó trong tương lai, cỗ máy vũ trụ sẽ ngừng chạy.
Nhưng thông tin là vật chất. Khoa học hiện đại chỉ ra rằng nó cần năng lượng và chiếm không gian. Ta biết rằng mọi thể tích không gian hữu hạn chỉ chứa được một lượng thông tin hữu hạn (nơi lưu giữ được thông tin với mật độ lớn nhất là bên trong các lỗ đen). Gisin nhận ra rằng trạng thái ban đầu của vũ trụ sẽ cần quá nhiều thông tin nhồi trong một không gian quá nhỏ bé. “Một số thực với vô hạn chữ số không thể có ý nghĩa vật lý,” ông nói. Vũ trụ khối, trong đó sự tồn tại của vô hạn thông tin được ngầm thừa nhận, sẽ sụp đổ.
Ông tìm kiếm một cách khác để mô tả thời gian trong vật lý mà không cần đến giả định về tri thức chính xác vô hạn về trạng thái ban đầu.
Logic của thời gian
Ngày nay, sự thừa nhận đối với sự tồn tại của tập hợp số thực, hầu hết có vô hạn chữ số thập phân, không còn nhiều dấu vết của cuộc tranh luận nảy lửa xung quanh nó trong những thập niên đầu thế kỷ 20. Nhà toán học vĩ đại người Đức David Hilbert đã lựa chọn quan điểm, khi đó chưa phải chuẩn mực, rằng các số thực tồn tại và có thể được sử dụng như các thực thể hoàn chỉnh. Đối nghịch với quan điểm này là các nhà toán học theo “chủ nghĩa trực giác”, tiêu biểu là nhà tô-pô học nổi tiếng người Hà Lan L. E. J. Brouwer, người coi toán học là xây dựng. Brouwer nhấn mạnh rằng các con số cần phải xây dựng được, tức là các chữ số của chúng cần được tính, được chọn hoặc được xác định một cách ngẫu nhiên từng chữ số một. Các con số là hữu hạn, Brouwer khẳng định, và chúng cũng là những quá trình: chúng có thể trở nên ngày càng chính xác hơn khi có thêm các chữ số hiện ra trong cái mà ông gọi là một dãy lựa chọn – một hàm tạo ra các giá trị với độ chính xác ngày càng cao.
Bằng cách giới hạn toán học trong những gì xây dựng được, chủ nghĩa trực giác có những hệ quả sâu xa đối với toán học và đối với việc xác định tính đúng sai của các mệnh đề. Sự ly khai căn bản nhất khỏi toán học thông thường nằm ở việc luật loại trừ cái thứ ba, nguyên lý được đề cao từ thời Aristotle, không còn đúng. Luật loại trừ cái thứ ba nói rằng với mọi mệnh đề, hoặc là nó đúng, hoặc là phủ định của nó đúng – chỉ có thể có hai khả năng, từ đó cung cấp một phương thức lập luận mạnh. Nhưng trong khuôn khổ do Brouwer thiết lập, các mệnh đề về các con số có thể không đúng mà cũng không sai tại một thời điểm xác định, vì giá trị chính xác của số đó vẫn chưa được biết.
So với toán học thông thường, không có khác biệt gì khi ta xét các số như 4, ½ hay p, tỷ lệ giữa chu vi và đường kính của một hình tròn. Mặc dù pi là một số vô tỷ, không có biểu diễn thập phân hữu hạn, tồn tại thuật toán để tính biểu diễn thập phân của nó, do đó p là một số được xác định hoàn toàn, giống như ½. Nhưng hãy xét một số x gần với ½.
Giả sử x là 0,4999, trong đó các chữ số tiếp theo dần hé lộ trong một dãy lựa chọn. Có thể dãy các chữ số 9 sẽ lặp lại vô hạn, khi đó x hội tụ đến ½ (trong toán học thông thường ta cũng có 0,4999… = 0,5 vì khi đó sai khác giữa x và ½ nhỏ hơn nhỏ hơn mọi số dương).
Nhưng nếu tại một thời điểm tương lai nào đó trong dãy lựa chọn, một chữ số khác 9 xuất hiện, chẳng hạn x trở thành 4,9999999999997…, thì bất kể điều gì xảy ra sau đó, x luôn nhỏ hơn ½. Nhưng trước khi điều đó xảy ra, khi tất cả những gì ta biết là 0,4999, “chúng ta không biết liệu một chữ số khác 9 có xuất hiện không,” Carl Posy, nhà triết học toán tại Đại học Hebrew tại Jerusalem, một chuyên gia hàng đầu về toán học trực giác, giải thích. “Tại thời điểm ta xem xét x, ta không thể nói x bé hơn ½, cũng không thể nói x bằng ½.” Cả mệnh đề “x bằng ½” và phủ định của nó đều không đúng. Luật loại trừ cái thứ ba không còn đúng.
Hơn nữa, tập hợp số thực không thể được chia thành hai phần tách biệt, một phần gồm tất cả các số bé hơn ½, một phần gồm tất cả các số lớn hơn hoặc bằng ½. “Nếu ta thử cắt đôi tập hợp số thực, số x này sẽ bị dính ở lưỡi dao, nó không ở bên trái cũng không ở bên phải,” Posy nói. “Tập hợp số thực nhớt và dính”.
Hilbert so sánh việc bỏ luật loại trừ cái thứ ba khỏi toán học với “cấm võ sỹ đấm bốc dùng nắm đấm”, vì nguyên lý này là nền tảng của hầu hết mọi suy luận toán học. Mặc dù khuôn khổ toán học trực giác của Brouwer cuốn hút những tên tuổi như Kurt Gödel và Hermann Weyl, toán học thông thường và các số thực của nó chiếm ưu thế vì tiện lợi hơn.
Sự hé mở của thời gian
Gisin tiếp xúc với toán học trực giác lần đầu tiên tại một hội nghị vào tháng 5/2019, mà Posy cũng tham dự. Khi hai người trò chuyện với nhau, Gisin nhanh chóng nhận ra mối liên hệ giữa những chữ số thập phân chưa hé lộ trong loại toán học này với khái niệm vật lý về thời gian trong vũ trụ. Một cách tự nhiên, những chữ số dần hiện ra dường như tương ứng với dãy các khoảnh khắc tạo nên hiện tại, khi tương lai bất định trở thành thực tế vững chắc. Sự thiếu vắng luật loại trừ cái thứ ba giống với những mệnh đề ngẫu nhiên về tương lai.
Trong một bài báo đăng tháng 12/2019 trên tạp chí Physical Review A, Gisin và đồng nghiệp Flavio Del Santo sử dụng toán học trực giác để xây dựng một phiên bản khác của cơ học cổ điển, với những dự đoán giống với các phương trình chuẩn nhưng các sự kiện là ngẫu nhiên, qua đó tạo bức tranh về một vũ trụ trong đó xảy ra những điều không được dự đoán trước và thời gian hé mở dần dần.
Nó cũng giống như thời tiết. Nhắc lại rằng chúng ta không thể dự báo chính xác thời tiết vì chúng ta không biết trạng thái ban đầu của mọi nguyên tử trên Trái đất với độ chính xác tùy ý. Nhưng trong phiên bản ngẫu nhiên của Gisin, những con số chính xác đó không tồn tại. Toán học trực giác nắm bắt được điều này: những chữ số mô tả chính xác trạng thái của thời tiết và quyết định diễn biến của nó trong tương lai được lựa chọn trong thời gian thực, đồng thời với tương lai được mở ra, trong một dãy lựa chọn. Renato Renner, nhà vật lý lượng tử tại Viện Công nghệ Liên bang Thụy Sĩ tại Zurich (ETH Zurich), nhận xét rằng lập luận của Gisin “gợi ý rằng nói chung những dự đoán tất định về cơ bản là không thể”.
Nói cách khác, thế giới là ngẫu nhiên, tương lai là mở. Thời gian, theo lời Gisin, “không hé mở như một bộ phim chiếu trong rạp. Nó là một sự hé mở kiến tạo. Những chữ số mới thực sự được tạo ra khi thời gian trôi qua”.
Fay Dowker, nhà nghiên cứu lý thuyết hấp dẫn lượng tử tại Imperial College London, nói rằng bà “rất đồng tình” với lập luận của Gisin, vì “ông ấy cùng phe với chúng tôi, những người cho rằng vật lý không khớp với trải nghiệm và do đó bị thiếu cái gì đó.” Dowker đồng ý rằng ngôn ngữ toán học định hình hiểu biết về thời gian trong vật lý, và toán học Hilbert thông thường trong đó số thực là các thực thể hoàn chỉnh “chắc chắn là tĩnh. Nó có tính vĩnh cửu, và đó rõ ràng là một giới hạn đối với những người làm vật lý chúng tôi, nếu chúng tôi muốn đưa vào một thứ động như trải nghiệm về sự trôi đi của thời gian”.
Với những nhà vật lý quan tâm đến những mối liên hệ giữa lực hấp dẫn và cơ học lượng tử như Dowker, một trong những hệ quả quan trọng nhất của quan điểm mới về thời gian này là cách nó bắt đầu kết nối hai cách nhìn nhận về thế giới vốn từ lâu được coi là không tương thích. “Với tôi, một trong những hệ quả của nó là theo một cách nào đó, cơ học cổ điển gần với cơ học lượng tử hơn chúng ta nghĩ,” Renner nói.
—-
Nếu các nhà vật lý muốn giải đáp bí ẩn về thời gian, họ không chỉ phải vật lộn với không-thời gian liên tục của Einstein, mà cả với tri thức rằng vũ trụ về cơ bản là lượng tử, được quy định bởi sự ngẫu nhiên và bất định.
Bất định lượng tử và thời gian
Bức tranh thời gian trong lý thuyết lượng tử rất khác với trong lý thuyết của Einstein. “Hai lý thuyết vật lý lớn nhất của chúng ta, thuyết lượng tử và thuyết tương đối rộng, đưa ra những khẳng định khác nhau,” Renner nói. Ông cùng một số nhà vật lý khác nói rằng đây là mâu thuẫn cơ bản trong công cuộc tìm kiếm một lý thuyết lượng tử về lực hấp dẫn – một mô tả bằng ngôn ngữ lượng tử về nguồn gốc của không-thời gian – và hiểu vì sao Vụ Nổ Big Bang lại xảy ra. “Nếu tôi nhìn vào những chỗ có nghịch lý và những vấn đề chúng ta phải đối mặt, rốt cuộc chúng luôn đưa đến khái niệm thời gian này”.Thời gian trong cơ học lượng tử cứng nhắc, không cong và xoắn bện với các chiều không gian như trong thuyết tương đối. Hơn nữa, việc đo các hệ lượng tử “khiến thời gian trong cơ học lượng tử bất khả nghịch, trong khi ngoài điều đó ra cả lý thuyết hoàn toàn khả nghịch,” Renner nói. “Bởi vậy thời gian có một vai trò ở đây mà chúng ta vẫn chưa hiểu”.
Nhiều nhà vật lý giải thích rằng vật lý lượng tử cho chúng ta biết vũ trụ là bất định. “Ta có hai nguyên tử uranium: một phân rã sau 500 năm, một phân rã sau 1000 năm, thế mà chúng hoàn toàn giống nhau về mọi mặt,” Nima Arkani-Hamed, nhà vật lý tại Viện Nghiên cứu Cao cấp Princeton, nói. “Theo mọi nghĩa, vũ trụ không tất định”.
Tuy nhiên, những cách giải thích phổ biến khác về cơ học lượng tử, trong đó có thuyết đa vũ trụ, giữ được khái niệm thời gian tất định cổ điển. Các lý thuyết này coi các sự kiện lượng tử như sự diễn ra của một hiện thực tiên định. Thí dụ, thuyết nhiều thế giới nói rằng mỗi phép đo lượng tử phân thế giới thành nhiều nhánh, mỗi nhánh hiện thực hóa một khả năng, và tất cả các khả năng đều đã được xác định trước.
Ý tưởng của Gisin đi theo hướng ngược lại. Thay vì biến cơ học lượng tử thành một lý thuyết tất định, ông hy vọng đưa ra một ngôn ngữ bất định chung cho cả cơ học cổ điển lẫn cơ học lượng tử. Nhưng cách tiếp cận của ông tách khỏi cơ học lượng tử thông thường ở một điểm quan trọng.
Trong cơ học lượng tử, thông tin có thể được sắp xếp lại hoặc trộn lẫn, nhưng không bao giờ được tạo ra hoặc bị phá hủy. Nhưng nếu các chữ số của các con số xác định trạng thái của vũ trụ tăng lên theo thời gian như Gisin đề xuất, thì có thông tin mới được tạo ra. Gisin nói rằng ông “tuyệt đối” phủ nhận ý tưởng rằng thông tin được bảo toàn trong tự nhiên, chủ yếu bởi “rõ ràng có thông tin mới được tạo ra trong quá trình thực hiện một phép đo.” Ông nói thêm: “Tôi nói rằng chúng ta cần một cách nhìn nhận khác về toàn bộ các ý tưởng này”.
Cách nghĩ mới này về thông tin có thể gợi ý một câu trả lời cho nghịch lý thông tin của lỗ đen, câu hỏi về điều gì xảy ra với thông tin bị nuốt vào lỗ đen. Theo thuyết tương đối rộng thì thông tin bị phá hủy, theo thuyết lượng tử thì nó được bảo toàn. Bởi vậy thành nghịch lý. Nếu một phiên bản khác của cơ học lượng tử dưới ngôn ngữ toán học trực giác cho phép thông tin được tạo ra từ các phép đo lượng tử, biết đâu nó cũng cho phép thông tin bị phá hủy.
Jonathan Oppenheim, nhà vật lý lý thuyết tại Đại học London (UCL), tin rằng thông tin thực sự biến mất trong lỗ đen. Ông không biết liệu chủ nghĩa trực giác của Brouwer có phải chìa khóa để chứng minh điều này, như Gisin biện luận, hay không, nhưng ông nói rằng có lý do để nghĩ rằng sự hình thành và phá hủy của thông tin có thể liên quan sâu sắc đến thời gian. “Thông tin bị phá hủy khi ta đi về phía trước theo trục thời gian, nó không bị phá hủy khi ta di chuyển trong không gian,” Oppenheim nói. Các chiều tạo nên vũ trụ khối của Einstein rất khác biệt nhau.
Không chỉ ủng hộ ý tưởng về thời gian khởi tạo (và có thể phá hủy), toán học trực giác còn cung cấp một cách giải thích mới về trải nghiệm nhận thức được của chúng ta về thời gian. Nhớ rằng trong toán học trực giác, tập hợp số thực nhớt dính, không thể bị cắt đôi. Gisin gắn sự dính này với cảm giác của chúng ta về hiện tại “có độ dày” – một khoảnh khắc có thật chứ không phải một điểm không có kích thước ngăn tách rõ ràng quá khứ với tương lai. Trong vật lý thông thường, dựa trên toán học thông thường, thời gian là một đại lượng liên tục có thể nhận mọi giá trị trên đường thẳng thực. “Tuy nhiên,” Gisin nói, “nếu tập hợp số thực được biểu diễn bằng toán học trực giác, thời gian không thể bị cắt đôi.” Nó đặc quánh, ông nói, “theo nghĩa đặc quánh của mật ong”.
Cho tới đây, đó mới chỉ là sự so sánh. Oppenheim nói rằng ông “cảm nhận rõ được ý tưởng hiện tại có độ dày. [Ông] không chắc vì sao chúng ta có cảm giác đó”.
Tương lai của thời gian
Những ý tưởng của Gisin nhận được nhiều phản hồi khác nhau từ các nhà vật lý lý thuyết khác, mỗi người đều có những thí nghiệm tưởng tượng và trực giác riêng về thời gian.
Một số chuyên gia đồng ý rằng số thực có vẻ không có thực, và các nhà vật lý cần một cách diễn đạt mới không phụ thuộc vào chúng. Ahmed Almheiri, nhà vật lý lý thuyết nghiên cứu hố đen và lý thuyết hấp dẫn lượng tử tại Viện Nghiên cứu Cao cấp Princeton, nói rằng cơ học lượng tử “loại trừ sự tồn tại của tập số thực”. Các tính toán lượng tử gộp năng lượng và các đại lượng khác thành từng gói, giống với tập hợp số nguyên hơn là tập hợp số thực. Và các số vô hạn bị cắt cụt bên trong các hố đen. “Một hố đen có thể có vẻ chứa một số vô hạn liên tục các trạng thái nội tại, nhưng [chúng bị] cắt cụt,” ông nói, do các hiệu ứng hấp dẫn lượng tử. “Số thực không thể tồn tại, vì ta không thể giấu chúng bên trong các hố đen. Bằng không chúng có thể chứa một lượng thông tin vô hạn”.
Sandu Popescu, nhà vật lý tại Đại học Bristol thường xuyên trao đổi với Gisin, đồng ý với quan điểm thế giới bất định của người đồng nghiệp, nhưng nói rằng ông không tin phải cần đến toán học trực giác. Popescu phản đối ý tưởng rằng các chữ số của số thực được tính là thông tin.
Arkani-Hamed nhận thấy cách sử dụng toán học trực giác của Gisin là thú vị và có thể thích hợp cho những trường hợp như hố đen và Vụ Nổ Lớn, khi lực hấp dẫn và cơ học lượng tử rõ ràng xung đột với nhau. “Những câu hỏi này – về các số như những thứ hữu hạn tồn tại, hay có vô hạn chữ số, hay những chữ số được tạo ra dần dần,” ông nói, “có thể liên quan đến cách chúng ta rốt cuộc nên nghĩ về vũ trụ học trong những tình huống mà ta không biết áp dụng cơ học lượng tử như thế nào.” Ông cũng nhìn thấy nhu cầu có một ngôn ngữ toán học mới để “giải phóng” các nhà vật lý khỏi sự chính xác vô hạn và cho phép họ “nói về những thứ lúc nào cũng có chút mơ hồ”.
Ý tưởng của Gisin gây tiếng vang ở nhiều nơi nhưng vẫn cần được hoàn thiện. Tiếp theo, ông hy vọng tìm ra cách diễn đạt lại thuyết tương đối và cơ học lượng tử theo ngôn ngữ hữu hạn, mơ hồ của toán học trực giác, giống như đã làm với cơ học cổ điển, qua đó có thể đưa các lý thuyết lại gần nhau hơn. Ông có một số ý tưởng về cách tiếp cận với phần lượng tử.
Một cách để sự vô hạn thiết lập vị trí của nó trong cơ học lượng tử là thông qua “bài toán đuôi”: thử định xứ hóa một hệ lượng tử, chẳng hạn một electron trên Mặt trăng, và “nếu dùng toán học thông thường, ta phải chấp nhận rằng electron trên Mặt trăng cũng có thể được phát hiện trên Trái đất với một xác suất cực nhỏ,” Gisin nói. “Cái đuôi” của hàm toán học biểu diễn vị trí của electron “giảm theo hàm mũ nhưng luôn khác không”.
Nhưng Gisin tự hỏi: “Thực tế nào có thể được gán cho một số cực nhỏ? Hầu hết các nhà thực nghiệm sẽ bảo ‘Cho nó bằng không và ngừng thắc mắc.’ Nhưng có thể những người thiên về lý thuyết hơn sẽ nói ‘Cũng được thôi, nhưng theo toán thì phải có cái gì đó’.
“Nhưng giờ đây nó sẽ phụ thuộc vào theo loại toán nào,” ông tiếp tục. “Theo toán cổ điển thì có cái gì đó. Theo toán trực giác thì không. Không có gì cả.” Electron ở trên Mặt trăng, và xác suất để nó xuất hiện trên Trái đất chắc chắn thực sự bằng không.
Kể từ khi Gisin công bố công trình của ông, tương lai trở nên ngày càng bất định. Giờ đây với ông ngày nào cũng như chủ nhật, trong khi khủng hoảng bao trùm thế giới 1. Phải rời xa phòng thí nghiệm và chỉ được gặp cháu gái qua màn hình, ông dự định tiếp tục suy nghĩ, ở nhà với cốc trà và nhìn ra vườn.
1. Bài viết này được đăng trên tạp chí Quanta Magazine vào tháng 4/2020, khi dịch bệnh đang bùng phá khắp thế giới và nhiều quốc gia ban hành việc hạn chế đi lại.
Nguyễn Hoàng Thạch dịch / Phần 1 / Phần 2 TS. Nguyễn Trần Thuật (Trung tâm Nano và Năng lượng, ĐH Khoa học tự nhiên, ĐHQGHN) hiệu đính
Hãy bước ra thế giới ngoài kia, dấn thân và mạo hiểm, bạn sẽ tìm thấy ý nghĩa cuộc sống. Muốn vậy, hãy sống đời sống tự do, nhất là tâm trí bạn.
Tìm kiếm gian nan, thử thách
“Tôi đã có một cuộc sống hạnh phúc” là lời từ biệt ngắn gọn của Christopher Johnson McCandless vào ngày 18/8/1992, sau 112 ngày bước chân vào nơi hoang dã và cũng là ngày cậu ra đi mãi mãi khi ở tuổi 24.
Một trong những hành động cuối cùng của cậu là chụp chân dung chính mình. Trong bức ảnh, cậu đứng gần chiếc xe buýt dưới bầu trời Alaska cao vời vợi, một tay cầm lời từ biệt chĩa vào ống kính máy ảnh, tay kia giơ cao như chào tạm biệt với vẻ hạnh phúc. Khuôn mặt cậu hốc hác nhưng sự đau khổ, cô đơn, thất vọng không thể hiện trong bức ảnh. Cậu đang mỉm cười và ánh mắt cậu trông thanh thản, bình an.
Chris McCandless tự đặt cái tên mới sau khi đốt bỏ mọi thứ: Alexander Supertramp (Siêu Lang Thang). Lớn lên ở vùng ngoại ô giàu có thuộc Washington, Mỹ trong một gia đình khá giả với cha là nhà khoa học làm việc cho NASA, mẹ là một nhà kinh doanh thành đạt, cậu học hành giỏi giang và từng là vận động viên chạy bộ cừ khôi. Sau khi tốt nghiệp loại ưu Đại học Emory, McCandless liền bỏ đi biệt tăm, đổi tên và tặng toàn bộ 24.000 Mỹ kim trong tài khoản tiết kiệm cho một quỹ từ thiện, bỏ lại chiếc ô tô và hầu hết tài sản, đốt hết tiền mặt trong ví. Rồi cậu tự gây dựng cuộc sống mới, đi lang thang khắp Bắc Mỹ để tìm kiếm những trải nghiệm sống động và phi thường. Gia đình không hề biết cậu ở đâu, làm gì cho tới khi thi thể của cậu được phát hiện ở Alaska.
Là một thanh niên vô cùng mạnh mẽ, có lý tưởng sống kiên định, một kiểu lý tưởng không dễ gì ăn nhập vào lối sống hiện đại. McCandless say mê tác phẩm của Lev Tolstoy và đặc biệt là cách mà nhà văn Nga vĩ đại ấy từ bỏ cuộc sống giàu có và quyền quý để mong sống những ngày cuối đời trong yên bình và cô đơn. Khi tiến về rừng rậm và băng giá Alaska – chuyến đi mà theo McCandless là “hành trình vĩ đại” cuối cùng, cậu ý thức rất rõ và không hề mang chút ảo tưởng nào rằng mình đang đi tới một vùng đất đầy mật ngọt. Gian nan, thử thách mới chính là điều mà cậu tìm kiếm.
Cái chết của Siêu Lang Thang trở thành một đề tài gây tranh cãi tại Mỹ. Một bên là sự ngưỡng mộ vì lòng quả cảm và lý tưởng sống, bên còn lại là sự nổi giận, xem cậu như một gã “chập mạch”, một gã ái kỷ bỏ mạng vì ngạo mạn và xuẩn ngốc.
Người đọc, trước khi theo chân hành trình của McCandless và có thể cả khi gấp cuốn sách lại, sẽ có quan điểm riêng về McCandless. Câu hỏi không phải là điều gì đã xảy ra, mà là đoạn kết ấy có ý nghĩa gì.
Sống đã là cuộc hành trình tìm kiếm ý nghĩa của nó
Con người thường luôn trong một hành trình nào đó, dù ý nghĩa hay vô vị. Những người hùng tâm thì tìm kiếm hành trình vĩ đại, cống hiến cho nhân loại, tìm cách bù đắp cho những điều còn thiếu sót của tạo hóa đặt trong những người yếu thế, khiếm khuyết. Những kẻ tầm thường thì tìm kiếm lợi ích cá nhân, thỏa mãn cái tôi. Dẫu gì, với mỗi kiểu người, hành trình đó luôn có ý nghĩa. Và vì nó ý nghĩa, nó thôi thúc hành động dù ngu ngốc hay thông minh. Gọi là gì thì tùy thuộc vào nhận thức, lối sống và quan điểm từng người. Tôi đã có một cuộc sống ý nghĩa, hay cuộc đời này là vô vị, cõi tạm lại không phụ thuộc vào tiêu chuẩn nào cả.
Tác giả Jon Krakauer bị ám ảnh bởi những chi tiết về cuộc đời của McCandless, cũng như những nét tương đồng giữa ông và chàng trai trẻ, đã dành hơn một năm lần theo dấu vết từ những dòng nhật ký, những người đã gặp McCandless để phục dựng lại hành trình của chàng trai mà ông thấy rất đặc biệt này.
Chắp nối những dữ liệu đó và thực hiện rất nhiều cuộc phỏng vấn, tìm hiểu rất nhiều tài liệu khoa học, tâm lý học và chính tác giả cũng là một nhà leo núi nổi tiếng đã đặt mình vào hàng trăm tình huống nguy hiểm trong những nơi hoang dã, có kiểu suy nghĩ về gia đình giống McCandless, như về đạo đức người cha để rồi kết luận rằng McCandless không phải là gã trai ngu xuẩn, ích kỷ. Trên hết, đấy là người khát khao tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống một cách cực đoan và nồng nhiệt. Cậu ấy dũng cảm hơn chúng ta vì đã hành động. Còn chúng ta, hằng ngày ngồi đó, làm việc làng nhàng, suy nghĩ nông cạn, và bị bao thứ cám dỗ che mờ quyết tâm và lòng khao khát đi tìm ý nghĩa cuộc sống.
Rốt cuộc ý nghĩa cuộc sống là gì?
Thành Cát Tư Hãn sau mỗi trận thắng được các tướng dưới quyền tung hô, đã nói rằng: “Không có thứ gì tốt đẹp cho đến khi thật sự kết thúc”. Thứ tốt đẹp nhất theo ông là sau chiến thắng của một cuộc chiến, nơi vó ngựa của đoàn quân ông trải dài từ Á sang Âu, ông và binh lính được về nhà, nơi mà “đàn bà, con gái, rượu, sữa, hay còn gọi là gia đình đang chờ với niềm kiêu hãnh về những kẻ chinh phạt thế giới”.
Người ta đã tổng hợp những trang nhật ký của McCandless để nhận ra rằng cậu không phải vào nơi hoang dã để thỏa mãn một loại sở thích, mà chính nhờ sống trong hoang dã, cậu đã tìm được ý nghĩa đích thực của cuộc sống. Đấy là chân thành, giản đơn và gia đình. Những câu hỏi về cuộc sống đã thưa thớt dần giai đoạn về sau, thay vào đó là gạch dưới những đoạn văn mà cậu tâm huyết trong những cuốn sách mang theo.
Chẳng hạn, McCandless gạch dưới đoạn văn trong tác phẩm Hạnh phúc gia đình của Lev Tolstoy: “Anh ấy đã đúng khi nói rằng niềm hạnh phúc đích thực trên đời này là sống vì người khác. Trên tất cả, tôi cần em với tư cách là người bạn đời và nếu được là cả những đứa con. Trái tim người đàn ông còn có thể mong muốn điều gì hơn thế nữa”. Và McCandless đã quyết định tìm đường quay lại. Cậu đã học cách tha thứ, khoan dung và bắt đầu chấp nhận người khác. Cậu đã sẵn sàng về với thế giới văn minh.
Con người, trên tư cách là một giống loài có nhận thức, nhưng lại không phải sàn sàn một kiểu như nhau. Số phận mỗi người lại nằm trong nhận thức và hành động. Điều đó phân biệt giữa người này với người kia, giữa người tâm trí bao la hay nhỏ nhen ích kỷ, giữa người thấy đời đáng sống và cơ hội lồng lộng với kẻ chán ghét tất thảy mọi thứ.
McCandless đã viết cho Ron Franz – một ông cụ tốt bụng, sống cô độc, an nhàn, đã rất mến thương và lo lắng cho cậu, khuyên cậu hãy sống với cuộc sống xã hội: “Cháu muốn nhắc lại lời khuyên cháu đã từng nói với ông, rằng cháu nghĩ ông nên thay đổi hẳn cách sống và bắt đầu làm những việc táo bạo mà trước đó ông không bao giờ nghĩ đến, hoặc lưỡng lự chưa muốn làm. Nhiều người sống thật nhàm chán nhưng lại không có ý định thay đổi bởi quá quen với sự ổn định, với sự phục tùng và thói bảo thủ. Những thứ đó có vẻ đem lại sự yên ổn, nhưng trên thực tế không gì phá hủy khát khao khám phá hơn là một tương lai bảo đảm”.
Hãy bước ra thế giới ngoài kia, dấn thân và mạo hiểm, bạn sẽ tìm thấy ý nghĩa cuộc sống. Muốn vậy, hãy sống đời sống tự do, nhất là tâm trí bạn.
Rồi nhân loại sẽ bước qua đại dịch, với những đột phá khoa học và thất bại trong những quyết sách chống dịch. Chúng ta có thể học gì cho tương lai?
Một người tưởng nhớ về những nạn nhân COVID trong tác phẩm nghệ thuật sắp đặt “Ở Mỹ: Hãy nhớ” – mỗi lá cờ trắng tượng trưng cho từng người chết vì COVID. Ảnh ngày 29/9/2021. Nguồn: washingtonpost.com.
Từ góc độ sử học, chúng ta cần đánh giá năm COVID như thế nào? Nhiều người tin rằng tổn thất khủng khiếp do coronavirus gây ra là bằng chứng cho sự bất lực của nhân loại trước sức mạnh của thiên nhiên. Thực tế năm 2020 đã cho thấy nhân loại còn lâu mới đầu hàng. Dịch bệnh không còn là thách thức không thể kiểm soát. Khoa học đã biến chúng thành thời cơ để tìm cách vượt qua. Vậy tại sao vẫn có quá nhiều người chết và khổ đau? Bởi vì các quyết định chính trị tồi. Trong quá khứ, khi phải đối mặt với một bệnh dịch như Cái chết Đen, con người không biết điều gì đã gây ra nó và làm thế nào để ngăn chặn. Khi đại dịch cúm 1918 xảy đến, các nhà khoa học giỏi nhất đã không thể xác định được loài virus, đã đưa ra các biện pháp đối phó vô ích và không thể phát triển một loại vaccine hiệu quả.
Nhưng với COVID-19, tình thế rất khác. Hồi chuông cảnh báo đầu tiên về trận dịch tiềm ẩn được gióng lên từ cuối tháng 12/2019. Đến ngày 10/1/2020, các nhà khoa học không chỉ phân lập được virus mà còn giải mã bộ gene của nó và công bố lên internet. Sau đó vài tháng, người ta đã biết rõ các biện pháp có thể làm chậm và ngăn chặn các chuỗi lây nhiễm. Trong vòng chưa đầy một năm, một số vaccine hiệu quả đã được sản xuất hàng loạt. Trong cuộc chiến giữa con người và mầm bệnh, chưa bao giờ con người lại mạnh mẽ đến thế.
Chuyển đổi cuộc sống số
Cùng với thành tựu chưa từng có về công nghệ sinh học, năm COVID cũng chứng kiến sức mạnh của công nghệ thông tin. Trong các thời đại trước đây, loài người hiếm khi ngăn chặn bệnh dịch bởi con người không thể theo dõi các chuỗi lây nhiễm trong thời gian thực và bởi vì chi phí tốn kém của việc phong tỏa kéo dài. Vào năm 1918, bạn có thể cách ly những người bệnh cúm nặng, nhưng không thể theo dõi quá trình di chuyển của người mắc bệnh không triệu chứng hoặc đang trong giai đoạn ủ bệnh. Và nếu ra lệnh cho toàn bộ dân số của một quốc gia phải ở nhà trong vài tuần, điều đó sẽ dẫn đến một nền kinh tế bị tàn phá, xã hội suy sụp và đói kém trên diện rộng.
Công nghệ giám sát số đã giúp việc theo dõi và xác định chính xác các vật trung gian truyền bệnh dễ dàng hơn rất nhiều, giúp việc kiểm dịch chọn lọc hơn và hiệu quả hơn.
Năm 2020, công nghệ giám sát số đã giúp việc theo dõi và xác định chính xác các vật trung gian truyền bệnh dễ dàng hơn rất nhiều, giúp việc kiểm dịch chọn lọc hơn và hiệu quả hơn. Quan trọng hơn, tự động hóa và internet đã làm cho việc phong tỏa kéo dài trở nên khả thi, ít nhất là tại các nước phát triển. Trong khi tại một số khu vực đang phát triển, trải nghiệm của con người vẫn gợi nhớ về nỗi u ám của bệnh dịch trong quá khứ, thì tại các nước phát triển, cách mạng số đã thay đổi mọi thứ. Trong hàng ngàn năm, sức lao động đóng vai trò thiết yếu đối với sản xuất lương thực, với khoảng 90% người dân làm nông nghiệp. Ngày nay, chỉ 1.5% người dân Hoa Kỳ làm việc tại các trang trại, không những đủ nuôi sống tất cả cư dân mà còn đưa Hoa Kỳ trở thành nhà xuất khẩu thực phẩm hàng đầu. Hầu như tất cả các công việc đồng áng đều do máy móc thực hiện, và chúng miễn nhiễm với bệnh dịch. Do đó, việc đóng cửa chỉ gây ra tác động nhỏ đối với canh tác nông nghiệp.
Hãy tưởng tượng một cánh đồng lúa mì trong thời kỳ đỉnh điểm của Cái chết Đen. Nếu người nông dân ở nhà trong vụ mùa thu hoạch, kết quả là sẽ chết đói. Nếu người nông dân vẫn ra đồng, họ có thể lây bệnh cho nhau. Đó là thế tiến thoái lưỡng nan mà người xưa phải đối mặt.
Với cánh đồng lúa mì của năm 2020, một tổ hợp được định hướng bằng GPS có thể thu hoạch toàn bộ cánh đồng với hiệu suất cao hơn nhiều, và không có nguy cơ lây nhiễm bệnh. Trong khi vào năm 1349, một người nông dân trung bình thu hoạch được khoảng 5 giạ lúa một ngày, thì đến năm 2014, một máy gặt đập liên hợp đã lập kỷ lục với năng suất 30,000 giạ lúa trong một ngày. Có thể nói, COVID-19 không có tác động đáng kể đến sản xuất toàn cầu đối với các cây trồng chủ lực như lúa mì, ngô và lúa gạo. Nhưng để nuôi sống mọi người, chúng ta còn phải vận chuyển nông sản phân phối, thậm chí xa hàng nghìn km. Trong suốt chiều dài lịch sử, thương mại là kẻ tiếp tay cho đại dịch. Các mầm bệnh chết người di chuyển khắp thế giới nhờ các tàu buôn và các đoàn lữ hành. Ví dụ, Cái chết Đen đã quá giang từ Đông Á sang Trung Đông dọc theo con đường Tơ Lụa, và chính các tàu buôn của người Genova sau đó đã chở nó đến châu Âu. Thương mại nguy hiểm bởi mỗi chiếc tàu dù bé đều cần thủy thủ để vận hành, và những con tàu đông đúng là điểm nóng bệnh dịch.
Các nhà nghiên cứu tại Viện Vi sinh Quốc gia tại Munich, cơ sở nghiên cứu đã chẩn đoán ca COVID-19 đầu tiên của Đức. Ảnh: Rafael Heygster/Helena Manhartsberger.
Vào năm 2020, thương mại toàn cầu có thể tiếp tục hoạt động suôn sẻ hơn nhiều vì thủy thủ đoàn ít lại. Một con tàu container hiện nay đã được tự động hóa có thể chở nhiều hàng hóa hơn cả một đội thương thuyền của cả một vương quốc thời sơ khai. Năm 1682, đội tàu buôn của Anh có tổng sức chở 68,000 tấn và cần 16,000 thủy thủ. Ngày nay, một con tàu vận tải OOCL Hong Kong có thể chở đến 200,000 tấn với chỉ 22 thủy thủ.
Nhưng ở một diễn biến khác, thời đại mới với những con tàu với hàng trăm khách du lịch và máy bay chở đầy hành khách là cửa ngõ phát tán COVID-19 quan trọng. Nhưng du lịch không phải là nhu cầu thiết yếu như thương mại. Khách du lịch có thể ở nhà, doanh nhân có thể họp qua Zoom, trong khi những con tàu gần như tự động và và những chuyến tàu hàng giữ cho sự luân chuyển kinh tế toàn cầu. Trong khi du lịch quốc tế giảm mạnh trong năm 2020, khối lượng thương mại toàn cầu chỉ giảm 4%.
Trong các ngành dịch vụ, tự động hóa và cách mạng số thậm chí còn tác động sâu sắc hơn. Con người của năm 1918 chắc không ai có thể tưởng tượng rằng các văn phòng, trường học, tòa án và nhà thờ có thể tiếp tục hoạt động trong tình trạng đóng cửa. Họ làm sao có thể tưởng tượng cách học sinh và giáo viên trò chuyện khi đang phải cách ly tại nhà. Tất nhiên là các tương tác trực tuyến có nhiều nhược điểm, nhất là những tổn thất tinh thần to lớn.
Năm 1918, loài người chỉ sống trong thực tại, và khi virus cúm quét qua, nhân loại không còn nơi nào trốn chạy. Nhân loại ngày nay sống trong hai thế giới – thực và ảo, và khi coronavirus lưu hành qua thế giới thực, nhiều người đã chuyển phần lớn cuộc sống của họ sang thế giới ảo, nơi virus không thể bám đuổi.
Nhân loại ngày nay sống trong hai thế giới – thực và ảo, và khi coronavirus lưu hành qua thế giới thực, nhiều người đã chuyển phần lớn cuộc sống của họ sang thế giới ảo, nơi virus không thể bám đuổi.
Tất nhiên, con người là một thực thể không thể số hóa toàn bộ. Năm COVID đã nêu bật vai trò của các ngành nghề được trả lương thấp trong việc duy trì văn minh nhân loại: y tá, công nhân vệ sinh, tài xế xe tải, thu ngân, người giao hàng. Người ta thường nói mọi nền văn minh chỉ cách sự man rợ dăm ba bữa ăn. Vào năm 2020, những người giao hàng là sợi tơ mỏng manh gắn kết văn minh, và là huyết mạch gắn kết thế giới thực giữa chúng ta.
Kết nối internet
Khi nhân loại số hóa và tự động hóa cuộc sống, chuyển dịch sang hoạt động trực tuyến, chúng ta phải đối mặt với những nguy hiểm mới. Một trong những điều đáng chú ý nhất của năm COVID là internet không bị quá tải và gián đoạn. Một cây cầu khi có lưu lượng giao thông quá mức có thể bị tắc nghẽn hoặc sụp đổ, nhưng internet thì không, mặc dù trong năm COVID, các văn phòng, nhà thờ, trường học chuyển sang trực tuyến hầu như chỉ trong một đêm.
Chúng ta nhận ra cuộc sống vẫn tiếp diễn dù cả một quốc gia đang bị phong tỏa. Hãy thử tưởng tượng điều gì sẽ xảy ra nếu cơ sở hạ tầng kỹ thuật số gặp sự cố. Công nghệ thông tin đã giúp chúng ta kiên cường hơn trước virus sinh học, nhưng khiến chúng ta lệ thuộc nhiều hơn và dễ bị tấn công hơn trước virus máy tính, từ các phần mềm độc hại đến cấp độ chiến tranh mạng. Mọi người thường hỏi: “Sau COVID, điều gì đang chờ chúng ta?”. Có lẽ ứng viên hàng đầu là một cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật số. Coronavirus mất vài tháng để lan truyền và lây nhiễm cho hàng triệu người, còn cơ sở hạ tầng kỹ thuật số có thể sụp đổ trong vòng một ngày. Khi đó, bạn nghĩ phải mất bao lâu để chuyển đổi ngược, từ email trở về thư tay?
Điều gì đáng giá hơn?
Phòng thí nghiệm của công ty Bioscientia, nơi các kit chẩn đoán coronavirus được nghiên cứu, đánh giá và lưu trữ. Ảnh: Rafael Heygster.
Năm COVID đã phơi bày một hạn chế thậm chí còn nghiêm trọng hơn so với những hạn chế của khoa học và công nghệ. Đó là chính trị. Khi đưa đến một quyết sách, chúng ta phải cân nhắc nhiều lợi ích và giá trị, và vì không có cách tối ưu để xác định lợi ích và giá trị nào là quan trọng hơn, nên không có cách nào khoa học để quyết định những gì chúng ta nên làm. Ví dụ: Khi quyết định có áp đặt lệnh phong tỏa hay không, người ta thường chỉ cần đặt câu hỏi: “Có bao nhiêu người mắc COVID-19 nếu chúng ta không ban bố lệnh phong tỏa?”. Chúng ta cũng nên đặt câu hỏi: “Có bao nhiêu người sẽ bị trầm cảm nếu chúng ta áp đặt một đợt phong tỏa? Bao nhiêu người sẽ thiếu dinh dưỡng? Bao nhiêu người phải nghỉ học hoặc mất việc? Bao nhiêu người bị bạo hành hoặc sát hại bởi vợ/chồng của họ?”
Ngay cả khi tất cả dữ liệu của chúng ta là chính xác và đáng tin cậy, chúng ta nên luôn hỏi: “Điều gì đáng giá hơn và được ưu tiên? Làm thế nào để cân đối các con số đang đối nghịch nhau?” Đây là vấn đề chính trị hơn là khoa học. Các chính trị gia cần cân bằng giữa các vấn đề y tế, kinh tế và xã hội để đưa ra chính sách toàn diện. Trong năm COVID, giám sát đại chúng đã được hợp pháp hóa và phổ biến hơn. Chống lại dịch bệnh là quan trọng, nhưng nó có đáng để hủy hoại sự tự do? Bất kỳ dữ liệu nào thu thập về con người, đặc biệt về dữ liệu sinh học, phải được sử dụng để hỗ trợ con người hơn là để thao túng và kiểm soát. Bác sĩ riêng biết những điều cực kỳ riêng tư của tôi, và tôi chấp nhận điều đó vì tin tưởng bác sĩ sẽ sử dụng dữ liệu này vì lợi ích của tôi. Bác sĩ của tôi không được bán dữ liệu này cho bất kỳ công ty hay đảng phái chính trị nào.
Giám sát luôn phải là giao tiếp hai chiều. Nếu sự giám sát chỉ từ trên xuống dưới, thì đây là con đường mau chóng dẫn đến chế độ độc tài. Vì vậy, bất cứ khi nào giám sát cá nhân bị tăng cường thì đồng thời giám sát chính phủ và các tập đoàn lớn cũng phải tương xứng. Ví dụ, trong bối cảnh đại dịch, các chính phủ đang phân bổ một lượng tiền khổng lồ. Quy trình này phải được minh bạch hơn nữa. Với tư cách một công dân, tôi muốn dễ dàng xem ai nhận được tiền và ai là người quyết định số tiền đi đâu. Tôi muốn đảm bảo tiền được cấp cho các doanh nghiệp thực sự cần hơn là cho một đại công ty mà chủ sở hữu của nó là bạn của một bộ trưởng. Nếu chính phủ nói, quá phức tạp để thiết lập một hệ thống giám sát như vậy thì bạn đừng tin vào điều đó. Nếu không quá phức tạp để giám sát từng cá nhân, thì cũng không quá phức tạp để giám sát chính phủ.
Một lý giải cho sự ngăn cách giữa thành công về khoa học và thất bại trong các quyết sách chống dịch là các nhà khoa học có xu hướng hợp tác toàn cầu, trong khi các chính trị gia lại có xu hướng thù địch. Sự thiếu hợp tác toàn cầu không chỉ thể hiện trong cuộc chiến thông tin mà còn trong sự tranh giành các trang thiết bị y tế đang khan hiếm.
Không cho phép tập trung quá nhiều dữ liệu vào một nơi. Không phải trong đại dịch, cũng không phải sau đại dịch. Độc quyền dữ liệu là công thức của chế độ độc tài. Nếu cần thu thập dữ liệu sinh trắc học để ngăn chặn đại dịch, điều này nên được thực hiện bởi một cơ quan y tế độc lập hơn là cảnh sát. Và dữ liệu này nên được tách khỏi kho dữ liệu của chính phủ hoặc các tập đoàn lớn. Chắc chắn sự phân tán dữ liệu sẽ gây ra sự kém hiệu quả, nhưng đó là một tính năng hơn là một lỗi. Sự kém hiệu quả và mặt khai thác dữ liệu sẽ ngăn chặn sự trỗi dậy của nền độc tài kỹ thuật số.
Tùy thuộc vào các chính trị gia
Khi Cái chết Đen giết chết hàng triệu người, không ai mong đợi nhiều từ các vị vua và hoàng đế. Khoảng 1/3 dân số Anh đã chết trong làn sóng dịch hạch đầu tiên, nhưng cũng không khiến vua Edward III bị mất ngôi. Rõ ràng ngăn chặn đại dịch là việc vượt quá khả năng của nhà cai trị, nên không ai đổ lỗi cho họ.
Nhưng ngày nay, loài người có trong tay các công cụ hữu hiệu để ngăn chặn COVID-19. Một số quốc gia, từ Việt Nam đến Úc, đã chứng minh ngay cả khi thiếu vaccine, vẫn có các công cụ để ngăn chặn đại dịch, mặc dù phải trả giá đắt về kinh tế-xã hội. Chúng ta có thể đánh bại virus, nhưng không chắc mình có sẵn sàng trả giá cho chiến thắng. Đó là lý do tại sao các thành tựu khoa học đặt lên vai các chính trị gia một trách nhiệm lớn lao.
Điều không may là quá nhiều chính trị gia đã không thực hiện được trách nhiệm này. Ví dụ, các tổng thống dân túy ở Mỹ và Brazil đã hạ thấp sự nguy hiểm của dịch bệnh, từ chối ý kiến các chuyên gia mà chỉ lưu tâm đến các thuyết âm mưu. Họ đã không đưa ra kế hoạch hành động đúng đắn cho liên bang trong khi nỗ lực phá hoại hành động ngăn chặn dịch bệnh của chính quyền các tiểu bang và thành phố. Sự cẩu thả và thiếu trách nhiệm của chính quyền Trump và Bolsonaro đã dẫn đến hàng trăm nghìn ca tử vong có thể phòng tránh được.
Tại Anh, ban đầu Chính phủ bận tâm Brexit hơn là COVID-19. Chính sách phân ly của chính quyền Boris Johnson đã thất bại trong việc cô lập nước Anh khỏi mối nguy hại thật sự: virus. Quê hương Do Thái của tôi cũng phải hứng chịu sự quản trị yếu kém. Trên thực tế, Israel cũng là một “quốc đảo” tương tự như Đài Loan, New Zealand và Síp, với biên giới khép kín và chỉ có một cửa khẩu nhập cảnh chính: sân bay Ben Gurion. Tuy nhiên, vào thời kỳ đỉnh điểm của đại dịch, chính quyền Netanyahu đã cho phép du khách đi qua sân bay mà không kiểm dịch hoặc thậm chí bỏ qua các biện pháp sàng lọc thích hợp, và từ chối áp đặt lệnh đóng cửa.
Cả Anh và Israel đều đi đầu trong việc phân phối vaccine nhưng các đánh giá sai lầm ban đầu đã khiến họ phải trả giá đắt. Tại Anh, đại dịch cướp đi sinh mạng của 120,000 người, đứng thứ sáu thế giới tỷ lệ tử vong trung bình. Trong khi đó, Israel có tỷ lệ mắc đứng hàng thứ bảy thế giới và để ngăn thảm họa tiếp diễn, họ phải ký thỏa thuận “đổi dữ liệu lấy vaccine” chia sẻ dữ liệu [y tế] có giá trị khổng lồ với Pfizer để đổi lấy đủ vaccine sớm nhất. Giao dịch đã gây lo ngại về quyền riêng tư và độc quyền dữ liệu, đồng thời chứng minh dữ liệu của công dân là một trong những tài sản nhà nước giá trị nhất.
Trong khi chỉ vài quốc gia hoạt động tốt, nhân loại nói chung đến nay vẫn thất bại trong việc ngăn chặn đại dịch hoặc đề ra kế hoạch toàn cầu để đánh bại virus. Những tháng đầu năm 2020 diễn ra như một vụ tai nạn trong cuộn phim quay chậm. Truyền thông hiện đại giúp mọi người trên thế giới theo dõi theo thời gian thực những hình ảnh đầu tiên từ Vũ Hán, sau đó là Ý, và nhiều quốc gia khác – nhưng không có lãnh đạo toàn cầu nào xuất hiện để ngăn chặn thảm họa đang nhấn chìm thế giới. Các công cụ đã sẵn sàng, thì chúng ta vẫn thường xuyên thiếu sự khôn ngoan chính trị.
Liên kết quốc tế
Một lý giải cho sự ngăn cách giữa thành công về khoa học và thất bại trong các quyết sách chống dịch là các nhà khoa học có xu hướng hợp tác toàn cầu, trong khi các chính trị gia lại có xu hướng thù địch. Làm việc dưới sự căng thẳng và không chắc chắn, các nhà khoa học khắp thế giới tự do chia sẻ thông tin và nương tựa vào những phát hiện và hiểu biết của nhau. Nhiều dự án nghiên cứu quan trọng được thực hiện bởi các nhóm đa quốc gia. Ví dụ, một nghiên cứu quan trọng đã chứng minh hiệu quả của các biện pháp đóng cửa được tiến hành đồng thời bởi các nhà nghiên cứu từ 9 tổ chức: 1 tại Anh, 3 tại Trung Quốc, 5 tại Mỹ. Ngược lại, các chính trị gia đã không thể thành lập một liên minh quốc tế chống lại virus và không thể đồng thuận về một kế hoạch toàn cầu. Hai siêu cường là Mỹ và Trung Quốc cáo buộc nhau che giấu thông tin, phổ biến tin giả và các thuyết âm mưu, thậm chí cố tình phát tán virus. Nhiều quốc gia khác rõ ràng đang cố ý làm sai lệch hoặc che giấu dữ liệu về diễn biến của đại dịch.
Nếu một đại dịch khác tấn công nhân loại vào năm 2030 thì đó không phải là một thảm họa tự nhiên không thể kiểm soát, cũng không phải là sự trừng phạt của Chúa Trời, mà là thất bại của con người – chính xác hơn – là thất bại về chính trị.
Sự thiếu hợp tác toàn cầu không chỉ thể hiện trong cuộc chiến thông tin mà còn trong sự tranh giành các trang thiết bị y tế đang khan hiếm. Mặc dù cũng có nhiều trường hợp hợp tác và tài trợ hào phóng, nhưng đã không có nỗ lực nghiêm túc nào để tổng hợp nguồn lực để hợp lý hóa sản xuất và phân phối công bằng. Chủ nghĩa dân tộc vaccine đã tạo ra sự bất bình đẳng mới giữa các quốc gia.
Thật đáng buồn khi nhiều người không hiểu một sự thật đơn giản về đại dịch: chừng nào virus vẫn tiếp tục lây lan ở bất cứ đâu, không quốc gia nào có thể an toàn thật sự. Cứ cho Anh và Israel thành công trong việc diệt trừ virus bên trong biên giới, thì virus tiếp tục lây lan tại Ấn Độ, Brazil hoặc Nam Phi vẫn tạo ra những đột biến mới khiến vaccine mất tác dụng và thúc đẩy một làn sóng lây nhiễm mới.
Trong tình cảnh hiện nay, lời kêu gọi về lòng vị tha có thể vượt lên trên được chủ nghĩa quốc gia. Tuy nhiên, trường hợp khẩn cấp hiện nay cần sự hợp tác toàn cầu chứ không phải lòng vị tha, vì điều này mới đảm bảo lợi ích quốc gia thực sự.
Chống virus cho thế giới
Những cuộc tranh luận xảy ra trong năm COVID sẽ còn vang vọng nhiều năm nữa. Nhưng tất cả các phe phái chính trị nên đồng thuận về ít nhất ba điểm chính yếu: Thứ nhất, chúng ta cần bảo vệ cơ sở hạ tầng số thiết yếu của mình. Đó là giải pháp cứu rỗi chúng ta trong đại dịch, và nó có thể sớm trở thành nguồn gốc cho một thảm họa khác thậm chí còn tồi tệ hơn.
Thứ hai, mỗi quốc gia nên đầu tư nhiều hơn vào hệ thống y tế công cộng của mình. Điều này có vẻ hiển nhiên, nhưng các chính trị gia và cử tri đôi khi vẫn ăn may mặc dù bỏ qua những bài học rõ ràng nhất.
Thứ ba, chúng ta nên thiết lập một hệ thống toàn cầu mạnh mẽ để giám sát và ngăn chặn đại dịch. Trong cuộc chiến lâu dài giữa nhân loại và mầm bệnh, trận địa chính là cơ thể mỗi chúng ta. Nếu bất kỳ cửa ngõ nào bị xuyên thủng, toàn mặt trận sẽ đều nguy khốn. Ngay cả những người giàu nhất hành tinh cũng có lợi ích cá nhân trong việc bảo vệ những người nghèo nhất ở các nước kém phát triển. Nếu một virus nhảy từ dơi sang người ở một ngôi làng hẻo lánh trong một cánh rừng heo hút, chỉ có thể nó sẽ xâm nhập phố Wall chỉ vài ngày sau đó.
Nền tảng của hệ thống chống lại dịch hạch toàn cầu vẫn đang tồn tại dưới mô hình WHO và một vài tổ chức khác. Nhưng ngân sách dành cho hệ thống này rất ít ỏi, và hầu như không đem lại lợi ích chính trị. Chúng ta phải trang bị cho nó các ảnh hưởng chính trị và ngân sách cần thiết để nó không bị lệ thuộc các suy nghĩ bất chợt của các chính trị gia thực quyền. Như đã lưu ý trước đó, tôi không tin các chuyên gia không được bầu chọn nên được giao nhiệm vụ đưa ra các quyết sách quan trọng. Phương thức cũ nên được duy trì. Nhưng một số cơ quan y tế toàn cầu độc lập sẽ là nền tảng lý tưởng để tổng hợp dữ liệu y tế, theo dõi các nguy cơ tiềm ẩn, cảnh báo và điều hành công tác nghiên cứu và phát triển.
Nhiều người lo ngại COVID là sự khởi đầu cho một làn sóng dịch bệnh mới. Nhưng nếu các bài học trên được tiếp thu, cú sốc như COVID có thể xảy đến ít thường xuyên hơn. Loài người không thể ngăn chặn sự xuất hiện của các mầm bệnh mới, bởi đây là tiến trình tự nhiên đã diễn ra hàng tỷ năm và còn tiếp tục trong tương lai. Nhưng hiện nay chúng ta có kiến thức và công cụ cần thiết để chăn chặn sự lây lan của chúng. Nếu một đại dịch khác tấn công nhân loại vào năm 2030 thì đó không phải là một thảm họa tự nhiên không thể kiểm soát, cũng không phải là sự trừng phạt của Chúa Trời, mà là thất bại của con người – chính xác hơn – là thất bại về chính trị.
Sử gia Yuval Noah Harari, tác giả của các cuốn sách nổi tiếng: Sapiens, Homo Deus, 21 bài học của thế kỷ 21, và Sapiens: Lược sử loài người bằng tranh.
Bảng tầm nhìn (vision board) là công cụ vô cùng hữu ích trong phát triển bản thân. Sau đây, chúng tôi xin giới thiệu hướng dẫn chi tiết về cách xây dựng bảng tầm nhìn – cũng như ứng dụng trong thực hành liên tưởng (visualization) cho mục tiêu thành công trong cuộc sống.
Vision board là gì?
Nói một cách dễ hiểu, bảng tầm nhìn (vision board) hay bảng ước mơ (dream board) là một chiếc bảng bất kỳ bạn sử dụng để ghép nối những câu từ và hình ảnh liên quan đến mục tiêu – ước mơ của bạn lại với nhau. Những câu từ và hình ảnh này sẽ đóng vai trò cơ sở cho bạn thực hành hình dung (visualization) – một trong những kỹ thuật được áp dụng phổ biến nhất trong cải thiện hiệu suất.
Hiện nay, bạn có thể dễ dàng tìm mua các mẫu vision board có sẵn tại cửa hàng hoặc trên online. Thậm chí, bạn có thể sử dụng đến những thứ đơn giản như nút chai hoặc bảng áp phích để làm thành bảng tầm nhìn. Bằng cách mô tả trực quan về mục tiêu của bạn trong một không gian cụ thể, bạn sẽ thường xuyên nhìn thấy và ghi nhớ những điều bản thân mong muốn đạt được hơn.
Quan sát bảng tầm nhìn hàng ngày và tưởng tượng ra chính bạn trong đó – đây là một trong những phương thức hữu hiệu nhất để thực hành Luật hấp dẫn (The Law hof Attraction).
Bạn đọc quan tâm có thể tìm hiểu Luật hấp dẫn là gì – Đây là một trong những quy luật phổ quát nhất của vũ trụ. Hiểu được luật hấp dẫn và áp dụng trong cuộc sống, đó là bạn đã đi được nửa chặng đường tiến tới thành công và hạnh phúc lâu dài
Lợi ích của Vision board
Tuy đơn giản, bảng tầm nhìn (vision board) là một trong những phương pháp hiệu quả nhất để trực quan hóa hiện tại và tương lai của bạn. Những bức ảnh ghép đầy cảm hứng đóng vai trò như hình ảnh của bạn về tương lai – một ví dụ, ý tưởng hoặc mô tả hữu hình về nơi bạn sẽ đến. Nói ngắn gọn, vision board là mô tả sinh động cho ước mơ và cuộc sống lý tưởng của bạn.
“Não bộ của bạn sẽ hoạt động không ngừng nghỉ để hiện thực hóa những tuyên bố của bạn trong tiềm thức. Và khi những tuyên bố đó biến thành sự khẳng định và hình ảnh hóa mục tiêu của bạn, đó cũng chính là lúc bạn đã sẵn sàng để trở thành con người mình mơ ước”
“Một bức tranh có giá trị bằng ngàn lời nói”. Tâm trí luôn phản ứng mạnh mẽ với những kích thích thị giác. Bằng cách hình ảnh hóa mục tiêu, bạn sẽ được truyền cảm hứng hành động mạnh mẽ – cảm xúc này sau đó sẽ trở thành nguồn năng lượng cần thiết để Luật hấp dẫn phát huy tác dụng trong cuộc sống của bạn.
Ứng dụng bảng tầm nhìn trong quá trình đặt mục tiêu (goal setting)
Bằng cách đặt bảng tầm nhìn ở một nơi có thể nhìn thấy hàng ngày, bạn sẽ đảm bảo bản thân thường xuyên được nhắc nhở về cuộc sống hằng mong ước. Sự hình dung này sẽ kích hoạt năng lực sáng tạo của sức mạnh tiềm thức, cũng như lập trình não bộ để phát hiện ra các nguồn lực sẵn có luôn tồn tại xung quanh. Thông qua Luật hấp dẫn, hình dung cũng là cách để bạn “hấp dẫn” những con người, nguồn lực và cơ hội cần thiết để bạn có thể đạt được mục tiêu đề ra.
Thực hành hình dung (visualization) thường xuyên mỗi ngày sẽ góp phần truyền cảm hứng cho bạn đạt được mục tiêu đề ra. Bạn sẽ dần nhận thấy bản thân đang làm những việc cần thiết để đưa bạn đến gần hơn với cuộc sống lý tưởng như:
Tình nguyện đảm nhận nhiều trách nhiệm hơn trong công việc
Tích cực phát biểu trong các cuộc họp tại công sở
Sẵn sàng xin sự giúp đỡ khi cần thiết
Dám chấp nhận rủi ro trong cuộc sống và công việc – để có cơ hội phát triển từ đó.
Cách lập bảng tầm nhìn (Vision board)
Bí quyết lập bảng tầm nhìn (vision board) là tìm những hình ảnh tiêu biểu, mang tính biểu trưng cho những trải nghiệm, cảm xúc và tài sản mà bạn muốn “hấp dẫn” vào cuộc sống – từ đó đưa lên lên bảng tầm nhìn của bạn. Hãy thể hiện sự sáng tạo trong quá trình này. Sử dụng hình ảnh, tạp chí, mạng Internet – bất cứ thứ gì bạn thấy có thể truyền cảm hứng cho mình.
Bạn có thể cân nhắc đưa chính hình ảnh bản thân lên bảng tầm nhìn này. Hãy chọn một bức ảnh được chụp khi bạn đang vui vẻ. Ghi lên trên đó những lời khẳng định, câu nói truyền cảm hứng, danh ngôn và suy nghĩ của bản thân. Chọn những từ ngữ và hình ảnh mang lại cho bạn sự thoải mái và động lực phấn đấu.
Bạn cũng có thể sử dụng bảng tầm nhìn để mô tả các mục tiêu và mơ ước trong mọi lĩnh vực cuộc sống – hoặc chỉ một lĩnh vực cụ thể mà bạn đang tập trung phát triển. Giữ bảng tầm nhìn thật gọn gàng và chỉ viết những nội dung cần thiết lên trên đó. Tránh để vision board trông lộn xộn hoặc hỗn loạn – lẽ đương nhiên, bạn đâu có muốn “hấp dẫn” sự hỗn loạn vào cuộc sống của mình, đúng không?
Chỉ sử dụng những từ và hình ảnh thể hiện tốt nhất mục đích, tương lai lý tưởng của bạn – cũng như những từ ngữ khơi dậy cảm xúc tích cực trong bạn. Ưu tiên sự đơn giản và rõ ràng khi xây dựng vision board. Quá nhiều hình ảnh và thông tin sẽ khiến bạn phân tâm và khó tập trung vào mục đích cụ thể.
Nếu bạn đang cố gắng hình dung và thay đổi nhiều khía cạnh khác nhau trong cuộc sống, hãy cân nhắc lập nhiều bảng tầm nhìn khác nhau. Bạn có thể sử dụng một bảng cho các mục tiêu cá nhân, và một bảng khác cho các mục tiêu nghề nghiệp và tài chính. Thậm chí, bạn có thể đặt bảng tầm nhìn nghề nghiệp tại văn phòng, trên bàn làm việc – như một nguồn động lực cho chính bản thân. Dù quyết định làm gì, hãy nghiên cứu kỹ cách lập bảng tầm nhìn – và sử dụng nó thường xuyên – để hiện thực hóa những ý tưởng và ước mơ của bạn.
Quy trình 6 bước lập bảng tầm nhìn
Dưới đây là quy trình 6 bước đơn giản để xây dựng bảng tầm nhìn (vision board) hiệu quả.
1. Lập danh sách các mục tiêu bạn muốn đạt được trong năm tới
Trước tiên, bạn cần xác định rõ mục tiêu bạn muốn đạt được là gì. Hãy dành chút thời gian để tìm hiểu chính xác định nghĩa của bạn về cuộc sống lý tưởng – cùng những gì bạn cần hoàn thành trong 12 tháng tới để đưa bản thân đến gần hơn với mơ ước của mình. Trong quá trình này, bạn cũng có thể sử dụng các kỹ thuật thiền định để đảm bảo tâm trí minh mẫn và phát triển trực giác.
2. Thu thập hình ảnh từ sách báo cũ
Sách báo cũ là một trong những nguồn cung hình ảnh tốt nhất cho vision board của bạn. Ban có thể lục tìm lại kho sách trong nhà, mượn bạn bè, hoặc ra các sạp báo/ cửa hàng tiện dụng để sắm cho mình những cuốn sách truyện, tạp chí… đẹp nhất.
3. Lựa chọn những hình ảnh thể hiện mục tiêu và truyền cảm hứng cho bạn
Hãy lên lịch vài giờ vào buổi tối trong tuần (hoặc cuối tuần) để lựa chọn những bức ảnh biểu trưng cho mục đích bạn đang theo đuổi. Hình ảnh được lựa chọn phải đủ để bạn cảm nhận ý nghĩa mong muốn từ đó.
Lấy ví dụ, bạn đang có kế hoạch chuyển nhà về quê. Đừng quá lo lắng nếu không thể tìm thấy một tấm hình thể hiện chính xác “ngôi nhà mơ ước” của bạn. Chỉ một bức tranh hoàng hôn bình dị cũng sẽ đủ để truyền cảm hứng cho bạn. Hoặc nếu bạn đang trên hành trình tìm kiếm bạn đời, đừng phí thời gian kiếm một bức ảnh thể hiện hình mẫu “người trong mộng” của bạn. Thay vào đó, hãy tìm bức ảnh đại diện cho tình yêu – hình ảnh hai người nắm tay nhau, hoặc chỉ đơn thuần là bức vẽ một trái tim.
4. Ghép các tấm ảnh lại với nhau
Khi đã thu thập đủ ảnh, đã đến lúc bắt tay xây dựng bảng tầm nhìn của bạn! Chuẩn bị một mảnh giấy/ tấm bìa mềm từ trước, sau đó dán các bức tranh của bạn lên – theo bố cục mà bạn cảm thấy ưng ý nhất.
5. Khơi nguồn cảm hứng bằng những lời khẳng định tích cực
Trọng tâm của vision board không phải là những ước vọng vật chất – mà là CẢM GIÁC của bạn. Vì lý do này, hãy thêm vào bảng tầm nhìn các từ ngữ khẳng định tích cực nhằm mô tả cảm xúc mỗi ngày của bạn (ví dụ: “vui vẻ”, “dồi dào”, “mạnh mẽ”, “không sợ hãi”, “yêu thích”, “lành mạnh”,“yêu thương”, “tài chính dư dả”, v.v…).
Hãy dành thời gian để lập danh sách các từ ngữ mô tả cách bản thân BẠN muốn cảm nhận về cuộc sống, kế hoạch và mục tiêu cần hoàn thành. Bạn có thể tham khảo trên sách báo, hoặc tự viết ra theo suy nghĩ của bản thân. Sau đó, thể hiện những từ ngữ này lên bảng tầm nhìn – một cách hấp dẫn trực quan.
6. Dành một vài phút chiêm nghiệm bảng tầm nhìn mỗi ngày
Để phát huy toàn bộ tác dụng của bảng tầm nhìn (vision board), điều quan trọng là bạn phải đặt nó ở nơi bạn có thể nhìn thấy hàng ngày. Hãy dành vài phút để nhìn lại bảng tầm nhìn của mình ít nhất 1-2 lần mỗi ngày.
Bạn có thể quan sát bảng tầm nhìn ngay trước khi phác thảo kế hoạch hay bảng tầm nhìn mới – đây là cơ sở để bạn ghi nhớ những mục tiêu cần hoàn thành, cũng như rèn luyện tâm trí để “hấp dẫn” những điều tích cực bạn mong muốn vào cuộc sống. Ngoài ra, bạn cũng có thể làm việc này mỗi đêm trước khi ngủ – đây là cách rất hay nhằm thúc đẩy tiềm thức nghĩ ra những ý tưởng mới trong giấc ngủ. Nhờ vậy, bạn sẽ thức dậy vào buổi sáng hôm sau tràn đầy động lực thành công – cũng như nhận thức rõ những cơ hội và hành động cần thiết để tiến gần hơn đến cuộc sống hằng mơ ước.
Bí quyết sử dụng bảng tầm nhìn (vision board)
Sau khi hoàn thành bảng tầm nhìn của bạn, hãy thử để nó trên tủ, cạnh giường ngủ của bạn – ở vị trí thoáng đãng mà bạn có thể thường xuyên nhìn thấy. Dành thời gian mỗi sáng/ tối để hình dung, khẳng định, tin tưởng và ghi khắc mục tiêu của bạn vào trong tâm trí.
Việc dành thời gian thực hành hình dung (visualization) vào buổi tối ngay trước khi đi ngủ có tác dụng rất đặc biệt. Những suy nghĩ, hình ảnh bạn liên tưởng đến trong 45 phút cuối cùng trước khi đi ngủ sẽ được lặp đi lặp lại suốt đêm trong tiềm thức của bạn. Trong khi đó, những suy nghĩ và hình ảnh đầu tiên trong ngày sẽ tạo thành nguồn cảm hứng tích cực cho bạn đạt tới tương lai hằng mong muốn.
Khi thời gian trôi qua và ước mơ của bạn bắt đầu thành hiện thực, hãy nhìn vào vision board của bạn – đây là lúc bạn nhận thấy luật hấp dẫn đang hoạt động trong cuộc sống của mình. Đừng xóa bỏ những hình ảnh thể hiện các mục tiêu đã thành hiện thực. Những cột mốc này là lời nhắc nhở trực quan sinh động về những điều tốt đẹp bạn đã “hấp dẫn” một cách có ý thức vào cuộc sống của mình.
Nếu có thể, bạn nên viết thêm ngày và thời gian cụ thể lên bảng tầm nhìn. Bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy Luật Hấp dẫn đáp ứng nhanh chóng như thế nào những năng lượng, cam kết và mong muốn của bạn. Vision board sẽ là nơi ghi lại hành trình phát triển bản thân, hiện thực hóa ước mơ và thành tích của bạn – với từng cột mốc cụ thể. Nó sẽ trở thành bản ghi chép về hành trình phát triển, nhận thức và học hỏi hằng ngày của bạn. Chắc chắn, bạn sẽ muốn lưu giữ lại nó làm tư liệu đối chiếu trong những năm tới.
Mỗi năm, bạn hãy cố gắng lập một bảng tầm nhìn (vision board) mới. Cùng với quá trình phát triển, ước mơ của bạn cũng sẽ thay đổi theo. Bảng tầm nhìn cần phải được lưu giữ và trân trọng – nó ghi lại không chỉ ước mơ, mà còn là quá trình phát triển và thành tựu của bạn.
Mẫu vision board hoàn chỉnh
Sau đây là một ví dụ mẫu về bảng tầm nhìn cá nhân mà bạn có thể tham khảo làm nguồn cảm hứng cho chính mình.
Để vision board trở thành một phần cuộc sống của bạn
Hãy thường xuyên nhìn vào bảng tầm nhìn mỗi ngày – và cảm nhận nguồn cảm hứng mà nó mang lại cho bạn.
Hãy nắm giữ nó trong tay và ý thức rõ tương lai của bạn đang được thể hiện trên đó.
Đọc to những lời khẳng định hàng ngày và những câu nói truyền cảm hứng.
Hình dung chính bản thân đang sống theo mong muốn đó.
Cảm nhận bản thân trong tương lai mà bạn đã vạch ra.
Hãy giữ vững sự tin tưởng vào bản thân – rằng thành công cuối cùng sẽ đến với bạn.
Thể hiện lòng biết ơn với những điều tốt đẹp đã và đang hiện hữu trong cuộc sống.
Thừa nhận những mục tiêu đã hoàn thành, cũng như những thay đổi đã xảy ra trong cuộc sống của mình.
Thực hành nhìn vào bảng tầm nhìn trước khi đi ngủ và mỗi khi thức dậy.
Lời kết
Bảng tầm nhìn (vision board) là một công cụ đơn giản – nhưng vô cùng hữu hiệu – để đạt được thành công và hạnh phúc trong cuộc sống. Hy vọng những chia sẻ trên đây của chúng tôi sẽ là nguồn cảm hứng cho bạn sẵn sàng lên kế hoạch cho bảng tầm nhìn của riêng mình – cũng như sẵn sàng cho thành công lớn hơn trong tương lai.
——
6 ý tưởng tạo một Vision Board (Bảng tầm nhìn) hoàn hảo giúp bạn đạt được mục tiêu của mình
Để nắm bắt được ước mơ và đặt ra những mục tiêu phát triển có thể khiến bạn mất rất nhiều thời gian để tư duy và suy ngẫm. Tuy nhiên, để đạt được thành tựu đòi hỏi ở bạn nhiều thứ hơn không chỉ là sự chăm chỉ và quyết tâm, bạn cần phối hợp toàn bộ tâm trí thì mới có thể đạt được mục tiêu của mình. Đây là lý do tại sao tạo Vision Board là điều cần thiết – tức là bạn sẽ sử dụng những hình ảnh liên tưởng để kích thích và thôi thúc các hoạt động tiềm thức của bạn.
Trong bài viết này, VietsourcingHR sẽ giúp bạn tìm thấy một số ý tưởng về Vision Board khiến bạn hình dung rõ ràng hơn về ước mơ và mục tiêu của bạn về nhiều lĩnh vực khác nhau trong cuộc sống.
Vision Board thực sự là gì? Vision Board là hình ảnh về tương lai của bạn. Hình tượng hóa nơi mà bạn muốn tới.
Vision Board là một đại diện trực quan về những ước mơ và mục tiêu mà bạn đang hướng tới. Nó là sự lồng ghép hình ảnh và ý nghĩa ngôn từ nhằm kích thích trí tưởng tượng của bạn và làm cho bạn dễ dàng hình dung mục tiêu. Một trong những lý do chính để một Vision Board trở nên quan trọng đó là cung cấp một lời nhắc nhở hàng ngày về mục tiêu và ước mơ của bạn. Ngoài ra, bằng cách mỗi ngày đều hình dung trước “hình ảnh lý tưởng về tương lai”, bạn sẽ tìm thấy được cảm xúc, động lực và năng lượng để theo đuổi và đạt được ước mơ của mình.
Một lý do khác để nên có Vision Board hoàn hảo là nó buộc bạn phải suy nghĩ rõ ràng hơn về những gì bạn muốn cho tương lai. Điều này giúp bạn tập trung khi đưa ra lựa chọn về những gì đang theo đuổi. Vision Board cũng giúp bạn sẵn sàng bắt tay vào hành động bất cứ lúc nào có cơ hội để hoàn thành mục tiêu của mình. Bởi vì bạn đã liên tục nuôi dưỡng tâm trí với thông tin trực quan về một cái gì đó, tâm trí của bạn sẽ ngay lập tức thông báo cho bạn khi nó tiếp xúc với bất kỳ cơ hội nào liên quan. Nó cũng sẽ kích thích bạn hành động. Do đó, bạn có thể luyện tập tâm trí để nắm bắt các cơ hội cùng với Vision Board.
5 bước để tạo một Vision Board
Để tạo ra một Vision Board phù hợp với ước mơ và tầm nhìn cá nhân của bạn đồng thời thúc đẩy bạn đạt được thành tựu dựa theo những gì đã đặt ra, bạn có thể thực hiện các bước sau:
1. Suy ngẫm và viết ra những ước mơ, mục tiêu
Điều gì quan trọng nhất đối với bạn? Những mục tiêu lớn trong cuộc đời bạn là gì? Bạn muốn đạt được điều gì trong năm sau, ba năm hay năm năm sau nữa? Những điều bạn muốn đạt được trong cuộc sống của bạn là gì? Hãy suy nghĩ về những câu hỏi này, sau đó viết ra.
2. Sưu tầm hình ảnh có liên quan đến mục tiêu
Sau khi viết các mục tiêu, đây là thời điểm để bạn hình dung chúng.
Hãy bắt đầu thu thập những hình ảnh có liên quan đến con người, nơi chốn, đồ vật, văn bản, trích dẫn hoặc ngay cả những bức ảnh của chính bạn cũng có thể đại diện cho những hình ảnh trong tâm trí bạn. Bạn có thể cắt chúng trong tạp chí hoặc tìm hình ảnh trên internet.
Nhập từ khóa tìm kiếm trên các trang như Pinterest, nó sẽ trả về vô số hình ảnh có liên quan đến tìm kiếm của bạn.
3. Ghép ảnh từ bộ sưu tập của bạn
Sắp xếp những hình ảnh bạn đã tìm được, sau đó ghép chúng lại, sắp xếp vào mỗi mục để có thể nhìn thấy dễ dàng. Bạn có thể đặt những hình ảnh này trên máy bay giấy, thẻ đeo, bảng áp phích, v.v…
4. Cá nhân hóa Vision Board
Sử dụng ngôn ngữ của riêng bạn vào Vision Board, bạn có thể đánh dấu, sơn, dán stickers, thẻ trích dẫn, v.v. thêm từ ngữ vào những hình ảnh cũng là 1 cách truyền cảm hứng cho bạn.
5. Trưng bày Vision Board
Trưng bày Vision Board của bạn ở nơi bạn có thể nhìn thấy nó mỗi ngày như: đặt trong phòng ngủ, văn phòng hoặc bất kỳ nơi nào dễ thấy.
Ý tưởng tạo Vision Board để đạt được mục tiêu của bạn
Để thực sự thành công, các khía cạnh chính trong cuộc sống của bạn phải được đem ra xem xét. Do đó, khi tạo Vision Board, hãy tạo các cột khác nhau cho từng khía cạnh của cuộc sống như:
Sức khỏe thể chất
Cuộc sống gia đình và các mối quan hệ
Công việc và sự nghiệp
Tiền bạc và mức độ hài lòng
Sức mạnh tâm linh
Sức mạnh tinh thần
Nếu bạn có không gian, bạn cũng có thể tạo Vision Board cho từng khía cạnh riêng điều đó sẽ làm cho Vision Board của bạn không còn bị cồng kềnh. Dưới đây là một số mẹo để tạo Vision Board cho từng khía cạnh mà tôi đã đề cập.
1. Sức khỏe thể chất
Bạn phải giữ gìn vóc dáng, sức khỏe và toát ra năng lượng thể chất tối ưu để đối mặt với các nhu cầu hàng ngày. Đây là điều bạn có thể đặt lên Vision Board của mình để nhắc nhở bản thân mỗi ngày.
Ví dụ, nếu bạn đang cố gắng giảm cân, bạn có thể tìm hình ảnh về hình mẫu cơ thể lý tưởng dành cho bạn; đây có thể là người mà bạn ngưỡng mộ, người mẫu, vận động viên, một câu chuyện giảm cân thành công hoặc bất kỳ hình ảnh đại diện nào đó cho những gì bạn mong muốn.
Nếu có một số loại thực phẩm mà bạn nghĩ rằng bạn muốn kết hợp vào chế độ ăn uống của bạn để giữ sức khỏe, hãy tìm những hình ảnh đó. Bạn cũng có thể tìm thấy một số trích dẫn về cuộc sống lành mạnh, ghép thành bộ sưu tập và đặt chúng vào Vision Board của bạn.
2. Cuộc sống gia đình & các mối quan hệ
Bạn phải cân nhắc về việc tận hưởng sự bình yên, hòa thuận, hạnh phúc trong gia đình và các mối quan hệ của bạn. Do đó, hãy nuôi dưỡng tâm trí bằng những hình ảnh truyền cảm hứng hàng ngày để định hình suy nghĩ, hành vi và cách ứng xử trong cuộc sống gia đình.
Hãy bắt đầu bằng cách viết ra những gì bạn mong muốn cho gia đình và các mối quan hệ của bạn. Có thể liên quan đến việc sống trong một ngôi nhà mơ ước, hoặc bạn cùng với người yêu xách vali đến 1 hòn đảo nào đó để nghỉ mát. Hay cũng có thể ở dạng lời khẳng định tình yêu dành cho vợ/chồng của bạn, cam kết của bạn trong cuộc hôn nhân hoặc nuôi dạy con cái theo một cách nào đó.
3. Công việc & sự nghiệp phát đạt
Bạn mong nhận được công việc mong muốn, thăng chức hoặc chỉ đơn giản là tăng lương, bạn cũng có thể tìm kiếm hình ảnh về công ty bạn muốn làm việc hoặc một cá nhân hiện đang có danh mục đầu tư tương tự. Hãy tìm kiếm, sắp xếp và đưa chúng lên Vision Board của bạn.
4. Tiền bạc và mức độ hài lòng
Một Vision Board có thể giúp bạn thể hiện sự giàu có và hài lòng về tiền bạc. Điều này hoàn toàn có thể đạt được bằng cách sử dụng hình ảnh và từ ngữ có thể truyền cảm hứng cho bạn để bạn kiếm nhiều tiền hơn, tiết kiệm nhiều hơn và đầu tư nhiều hơn.
Mục tiêu sẽ là kiếm đủ tiền để đáp ứng tất cả những nhu cầu của bạn và vẫn có dư. Khi bạn nhìn vào những hình ảnh này mỗi ngày, bạn sẽ tìm thấy cảm hứng và ý tưởng để vận hành nó.
5. Sức mạnh tâm linh
Để giữ tinh thần và tâm hồn, bạn cần lấp đầy tâm trí hằng ngày bằng những cảm hứng, điều đó sẽ giữ cho bạn hạnh phúc và hoàn thiện bản thân. Thu thập những hình ảnh nói về hoạt động trải nghiệm tâm linh mà bạn mong muốn, ghép lại và đặt chúng vào Vision Board của bạn.
6. Sức mạnh tinh thần
Để đạt được mục tiêu, bạn đòi hỏi phải có sự tỉnh táo, động lực và khả năng phục hồi cao. Bạn cần giữ cho tâm trí ở trạng thái có thể chịu được những áp lực đến từ công việc, gia đình và xã hội.
Thu thập hình ảnh về sự khẳng định cá nhân, khuyến khích và động lực để giữ cho tinh thần của bạn luôn cân bằng.
Kỹ thuật số với Vision Board
Làm bảng Vision Board cho các khía cạnh khác nhau trong cuộc sống của bạn phải cần không gian và thời gian tuy nhiên không phải lúc nào bạn cũng đảm bảo được 2 yếu tố đó. Với Vision Board tự động, bạn có thể tạo bao nhiêu tùy thích và truy cập chúng ngay trên máy tính và thiết bị di động của mình.
Để tạo Vision Board tự động, bạn có thể sử dụng các công cụ trực tuyến như Pinterest, Canva hoặc các công cụ có sẵn trên máy tính của mình như Paint để tạo ảnh ghép, cắt và lưu ảnh trực tuyến. Hãy sử dụng Công cụ Snipping (hoặc Grab nếu bạn sử dụng Mac).
Khi đã tạo Vision Board cho mình xong, bạn có thể đặt nó làm màn hình chính, màn hình khóa hoặc đặt nó trên trình chiếu để hiển thị khi máy tính của bạn ở chế độ rảnh.
Chốt lại
Bạn sẽ nhận được rất nhiều từ Vision Board nếu như bạn xác định được những nỗ lực cần thiết để đạt được mục tiêu của mình. Theo nghiên cứu những người hình dung bản thân thực hiện các yêu cầu để đạt được mục tiêu của họ có nhiều cơ hội thành công hơn những người hình dung bản thân họ đã đạt được mục tiêu. Vì vậy, hãy kết hợp nhiều hình ảnh và ngôn ngữ hơn trên Vision Board của bạn!
(Jane, biên tập từ lifehack.org)
——
4 bước tạo một Vision Board hoàn hảo để tiếp thêm động lực mỗi ngày
Vision Board (tạm dịch: bảng tầm nhìn) là một tấm bảng với chất liệu bất kì được đính hoặc dán những hình ảnh, câu tuyên ngôn về mục tiêu của cuộc đời bạn hoặc bất cứ thứ gì làm bạn cảm thấy hạnh phúc.
Thông thường, đó có thể là những bức ảnh về nơi mà bạn muốn tới, thứ bạn muốn sở hữu, người bạn yêu thương hay muốn gặp gỡ, hoặc thậm chí là chân dung của người nổi tiếng bạn hâm mộ. Bạn biết đấy, tâm trí của chúng ta luôn bị tác động mạnh mẽ với những ý nghĩ được hình tượng hóa thông qua hình ảnh, vì thế những bức ảnh này thực sự làm tăng kích thích não và thôi thúc bạn hành động không ngừng để đạt được những điều đó.
Tôi đã có nhiều năm sử dụng vision board, từ việc tạo bảng cho đến trải nghiệm hiệu quả của nó. Vậy nên hôm nay tôi muốn dành chút thời gian để chia sẻ các bước tạo lập một vision board hoàn hảo và những mẫu vision board tạo thêm cảm hứng cho bạn.
1 – Cần chuẩn bị những gì?
Bạn cần gì chuẩn bị những gì để xây dựng một vision board hiệu quả? Tôi sẽ gợi ý cho bạn một vài dụng cụ cơ bản như sau:
– Một tấm bảng đủ lớn để vừa có thể dán lên mọi thứ bạn thích, vừa có thể treo vừa vặn trên tường. Màu sắc và chất liệu của tấm bảng tùy bạn lựa chọn. Tôi thường chọn những tấm bảng có màu sặc sỡ dù biết rằng sau khi cắt dán cũng bị che lấp đi, nhưng bạn biết đấy, vision board của mình mà, phải theo sở thích của mình chứ.
– Keo dính nhất định phải chọn loại chất lượng cao hoặc có thương hiệu. Đừng sử dụng keo hoặc hồ dán giá rẻ để sau vài ngày thì keo hồ khô lại và mọi thứ sẽ rơi xuống đấy.
– Một cây kéo vừa vặn với các ngón tay.
– Tất cả tạp chí, tranh ảnh, báo in, tờ rơi, catalogue mà bạn có. Thông thường, khi bắt đầu một vision board, tôi phải chuẩn bị ít nhất 40 đến 50 quyển tạp chí để xem qua và tìm cảm hứng. Tôi không chọn cố định một thể loại tạp chí nào cả vì không muốn tự giới hạn bản thân mình, thế nên tôi cũng khuyên bạn hãy chủ động ra khỏi vùng an toàn để xây dựng một vision board sáng tạo nhất. Những quyển tạp chí của tôi có nội dung trải dài từ hoa hậu thế giới cho đến ẩm thực đa quốc gia, từ địa lý tự nhiên National Geographic cho đến các ngành khoa học Mỹ. Thậm chí nếu đã có ý tưởng cụ thể thì hãy tìm kiếm trên Internet, sau đó in chúng ra hoặc ghép nhiều tấm hình lại với nhau, chèn thêm nhãn dán, kí tự, họa tiết bất kì. Bạn cũng cần lưu ý thêm là chúng ta đang tập trung tìm kiếm hình ảnh nên tốt nhất hãy chọn những tạp chí có phần trực quan nhiều hơn phần văn bản để tiết kiệm thời gian. Cuối cùng, tôi muốn nhấn mạnh một lần nữa, sự đa dạng chính là chìa khóa thành công của vision board nên đừng ngần ngại thực hiện vision board theo phong cách của mình nhé.
– Tiếp theo, hãy cố gắng chuẩn bị một không gian thoải mái vì bạn có thể sẽ mất ít nhất vài giờ để hoàn thành một vision board. Hãy tin tôi, mông và lưng của bạn sẽ trở nên đau nhức sau khi ngồi hàng tiếng đồng hồ trên sàn nhà cứng trong tư thế cúi người để dán keo và sắp xếp mọi thứ. Vì thế, theo kinh nghiệm của tôi thì bạn nên chuẩn bị một cái bàn lớn để có thể đứng thẳng lưng làm việc hoặc nếu chỉ có thể ngồi trên sàn thì hãy lót dưới mông một tấm đệm và sau lưng một chiếc gối.
– Để có thêm nhiều tài liệu và tạp chí, bạn có thể mời thêm bạn bè đến nhà và cùng nhau thực hiện vision board. Họ sẽ mang theo tạp chí và các bạn sẽ tham khảo lẫn nhau trong khi nhâm nhi chút thức ăn nhẹ và rượu vang.
2 – Có cần xác định trước mục tiêu của vision board?
Có cần xác định trước mục tiêu của vision board? Câu trả lời là có thể có và cũng có thể không. Thông thường, mọi người thường bắt đầu vision board khi đã xác định được mục tiêu và công việc của họ lúc này chỉ là tìm kiếm nguồn tài liệu phù hợp và trực quan hóa những mục tiêu đó. Tuy nhiên, cũng thật tốt khi ngồi xuống với một đống tạp chí và bắt đầu tìm kiếm điều gì hấp dẫn bạn mà không cần xác định mục đích từ trước. Những điều gây hứng thú trong lúc đọc đống tạp chí kia có thể sẽ làm bạn bất ngờ đấy.
Nhưng tôi thường xác định mục tiêu trước khi tiến hành nên có thể gợi ý một vài nội dung cũng như mục tiêu vision board biết đâu sẽ tạo cảm hứng cho bạn:
– Năm sau của tôi sẽ như thế nào?
– Giá trị cốt lõi của tôi là gì?
– Định nghĩa về hạnh phúc, sức khỏe, giá trị bản thân, thành công… là gì?
– Tôi muốn công việc của mình phát triển theo hướng nào?
– Tôi thực sự muốn gì trong đám cưới, tuần trăng mật, nhà cửa, kỳ nghỉ du lịch… của mình?
– Điều gì đang ngăn cản tôi trở thành con người mà tôi muốn trở thành?
Một vision board đúng nghĩa sẽ giúp bạn trực quan hóa mọi mong muốn trong suy nghĩ của mình
3 – Bắt tay vào thực hiện
Bước 1: Đi tìm các mảnh ghép
Tôi thường dành nhiều giờ để lướt qua tất cả các tạp chí đã chuẩn bị, chọn những bức ảnh yêu thích và cắt hoặc xé chúng ra. Cho dù bạn xác định mục tiêu của vision board trước hay chưa thì tôi tin chắc rằng những bức ảnh được cắt xé sẽ có chút lộn xộn đấy. Nhưng yên tâm, bạn còn bước hai để sắp xếp đống hình ảnh “thập cẩm” đó thành một vision board thực thụ.
Bước hai: Kết nối các mảnh ghép
Dọn đống tạp chí và bắt đầu ghép tất cả hình ảnh đã cắt xé lại với nhau theo bất cứ một trật tự nào bạn thấy hợp lý. Việc này không có đúng hay sai nên cứ thoải mái bày trí theo ý thích riêng, có thể đặt một hình lớn ở trung tâm sau đó tỏa ra các hình nhỏ hơn bên ngoài, đặt các kiểu hình có màu theo dạng ombre từ trên xuống dưới hay chia tấm bảng ra bốn phần biệt lập ở bốn góc với bốn nội dung riêng biệt nhau. Trước khi chính thức dán chúng vào bảng, hãy chắc chắn rằng bạn hoàn toàn hài lòng với bản nháp ướm thử.
Tuy nhiên, đôi lần sau khi dán xong tôi lại thấy tiếc nuối vài chỗ, ví dụ như đáng lẽ bức ảnh to này nên nằm ở góc bảng, bức ảnh nhỏ nên dán đè lên trên bức kia. Đôi lần tôi thấy bực tức với chính bản thân mình như thế nhưng khi dán keo rồi thì không thể thay đổi nữa.
Và bạn biết không, sau khi cảm xúc tiêu cực đó qua đi, tôi cảm thấy mình đã quá căng thẳng và nghiêm trọng hóa chức năng của tấm bảng. Suy cho cùng, về cơ bản, vision board cũng chỉ là một tấm giấy phẳng, một công cụ phục vụ cuộc sống tốt hơn chứ không để chúng ta phục vụ vẻ ngoài lộng lẫy của nó. Thế nên nếu vision board của bạn không hoàn hảo như bạn kì vọng thì cũng hãy tích cực lên nhé, miễn sao trên tấm bảng đó lột tả đầy đủ nội dung về ước mơ, hy vọng, mục tiêu, sở thích là đủ tuyệt vời rồi.Thực tế thì một tấm vision board sẽ làm phòng của bạn lộn xộn lên đấy
Bước 3: Chia sẻ với mọi người
Nếu có mời bạn bè tham gia thì tôi đề nghị mỗi cá nhân hãy chia sẻ vision board với tất cả mọi người. Như các bước thực hiện khác, không có khái niệm đúng hay sai để đánh giá, có chăng là chúng ta tự cân nhắc chính bản thân sau khi lắng nghe cảm nghĩ của bạn bè về vision board của mình.
Để thuyết minh ngắn gọn và đầy đủ về vision board, bạn có thể bắt đầu bằng cách trả lời các câu hỏi: Chủ đề chính của bạn là gì? Tại sao chủ đề này lại có ý nghĩa với bạn? Làm thế nào bạn quyết định chọn và kết hợp những hình ảnh này lại với nhau? Phần thuyết trình sẽ tiếp tục được mở rộng và đào sâu khi “khán giả” đặt câu hỏi chất vấn “thuyết trình gia” về những gì đã được trình bày. Ưu điểm của việc trình bày với nhiều người là giúp chủ nhân của vision board có cơ hội hiểu rõ bản thân hơn, bởi vì khi bạn cố gắng giải thích toàn bộ ý tưởng thông qua câu hỏi “là gì” và “tại sao”, bộ não của bạn sẽ thực hiện công việc tổng hợp thông tin một lần nữa.
Tuy vậy, nhược điểm của việc chia sẻ là cảm xúc, suy nghĩ của bạn sẽ được phô bày và tranh luận bởi nhiều người khác, trong đó có thể vấp phải những ý kiến trái chiều khiến bạn cảm thấy phần nào bị tổn thương. Vì thế, nếu bạn quyết định chia sẻ với mọi người vision board thì hãy chuẩn bị một tinh thần cởi mở và vững chắc để đón nhận tất cả ý kiến nhé.
Bước 4: Lập bảng xong rồi thì làm gì tiếp theo?
Hãy nhớ lại lý do tại sao bạn bắt đầu lập vision board. Nếu vision board của bạn chứa đựng những ước mơ, hình ảnh tích cực thì bạn hoàn toàn nên treo nó ở bàn làm việc, phòng khách, cửa ra vào hoặc bất cứ nơi nào bạn dễ dàng cham mắt, giúp não bộ ghi nhớ hình ảnh và chuyển chúng vào tiềm thức, biến chúng thành động lực mạnh mẽ, thôi thúc bạn hành động để chạm tới mơ ước.
Tuy nhiên, nếu tạo vision board bằng những hình ảnh gợi kỷ niệm trong quá khứ hay những bài học cuộc đời đã trải qua, bạn nên cân nhắc treo chúng phía sau cửa tủ quần áo. Nghe có vẻ điên rồ nhỉ? Nhưng tôi cho rằng việc treo những thất bại của mình trước tầm mắt là việc nên làm vì mỗi ngày hình ảnh đó hiển hiện trước mặt chúng ta, không cho phép bản thân tránh né chúng nữa. Bạn biết đấy, dù có là điều buồn bã, thất bại hay mất mát thì chúng vẫn là một phần cuộc sống, quá khứ góp phần hình thành nên con người chúng ta hôm nay. Vì vậy, bên cạnh việc giúp bạn có định hướng và trực quan hóa mong muốn, vision board còn giúp bạn vượt qua tiêu cực nhanh chóng hơn bằng cách đối mặt với nó.
Nếu vision board của bạn chứa đựng những ước mơ, hãy treo nó ở bàn làm việc, phòng khách, cửa ra vào hoặc bất cứ nơi nào bạn dễ dàng chạm mắt .
Cơ duyên nào đưa tôi đến với Bảng ước mơ? Tôi chẳng nhớ đâu, chỉ biết là lâu lắm rồi. Chỉ nhớ từ khi biết và thực hành thiết kế bảng ước mơ, nó đã tạo nên sức mạnh kỳ diệu trên cuộc sống của tôi. Điều đó thúc đẩy tôi muốn chia sẻ với các bạn về công cụ này.
Phần đầu Video nói về bảng Tầm Nhìn
“Design the life you love and live it”
Bảng ước mơ là gì?
Bảng ước mơ hay còn được gọi là bảng tầm nhìn. Bạn có thể tìm thêm nhiều ý tưởng phong phú bằng cách gõ từ khóa tiếng Anh là dream board, hoặc vision board. Đó là khung ảnh nơi bạn dán những hình ảnh trực quan sinh động thể hiện những ước mơ bạn muốn có/làm/trở thành trong cuộc đời.
Dưới đây là một số ví dụ rất thú vị tôi tìm thấy nè!
Cách làm bảng ước mơ
Đây là hoạt động khá đơn giản, tựa như một trò chơi thủ công và nghệ thuật. Tuy nhiên, nó mang lại kết quả thú vị với 7 bước đơn giản:
Hình dung về những điều mình muốn có/ làm/ trở thành trong đời.
Sưu tập và cắt hình ảnh từ tạp chí hay internet, tương ứng với ước mơ của bạn.
Cả những câu nói truyền động lực với bạn.
Dán những hình ảnh và câu nói này lên một tấm bảng có tên là Bảng ước mơ.
Hãy treo bảng ước mơ ở vị trí trang trọng nhất và dễ dàng nhìn thấy nhất.
Cuối cùng, hãy nhìn lên bảng ước mơ mỗi ngày và cảm nhận thực tại như ước mơ đang diễn ra.
Kèm theo câu nói: “…và những điều tốt đẹp hơn cả những gì tôi tưởng tượng sẽ xảy đến”
Tại sao bảng ước mơ là tấm bản đồ kỳ diệu?
Tấm bản đồ kỳ diệu! Nghe rất kêu phải không bạn? Bảng ước mơ có thể được xem là một dự án thủ công và nghệ thuật, giúp bạn nhìn thấy ước mơ của mình khi chúng thành hiện thực. Vậy nên, nếu tôi mong muốn có một ngôi nhà mơ ước, tôi sẽ dán hình ảnh ngôi nhà nhỏ xinh, lắp sàn gỗ với khoảng sân rộng có cây xanh.
Bảng ước mơ – hình ảnh trực quan về những điều chúng ta mơ ước. Tại sao nó lại mang lại sức mạnh?
Tạo nên động lực và niềm tin giúp bạn sống cuộc đời mình mơ ước
“Điều gì bạn có thể ước mơ, điều đó đều có thể trở thành hiện thực” – Walt Disney
Để thực hiện bảng ước mơ, tôi cần dành thời gian để mường tượng cuộc sống mà tôi khao khát. Khi đó, tôi cho phép mình có thời gian để con tim mình lên tiếng và dám mơ mộng. Rồi khi tôi viết nó ra, tìm hình ảnh về nó và nhìn ngắm nó, dường như tôi nhìn rõ phương hướng. Bảng ước mơ nhắc tôi về những gì mình thật sự mong muốn và con đường mình hướng tới. Nó tạo động lực và niềm tin để sống ước mơ.
Sức mạnh của luật hấp dẫn
“Thế giới sẽ mở đường cho những ai biết họ đi đâu.” – Ralph Waldo Emerson
Không chỉ dừng lại ở đó, càng ngày tôi càng có hình ảnh rõ nét hơn về ước mơ của mình. Rồi bằng một cách kỳ diệu nào đó, vũ trụ cộng góp chung tay để giúp tôi tiến gần đến ước mơ. Sau này tôi biết được, đó là cách tôi áp dụng luật hấp dẫn trên cuộc đời mình. Điều gì cùng tần số với nhau sẽ thu hút nhau. Hình ảnh mơ ước càng rõ nét và vững chắc trong tâm thức, mơ ước đó càng dễ biến thành hiện thực.
Nhìn lại bảng ước mơ đầu tiên được thực hiện, tôi phát hiện nhiều điều trong đó đã trở thành hiện thực. Càng ngày tôi càng xác tín về sức mạnh của bảng ước mơ. Tôi vẫn tiếp tục thực hiện những bảng ước mơ mới…
Nếu bạn thực hiện bảng ước mơ, hãy chia sẻ với tôi nhé!
Tôi gởi lời chúc cho những mong ước bạn có trong đời sẽ thành hiện thực với bảng ước mơ!
——
Nguoidentubinhduong tổng hợp từ nhiều nguồn- link bên dưới
Bất chấp kinh tế thế giới hậu khủng hoảng tài chính 2008 tăng trưởng chậm chạp và gần đây còn bị bồi thêm cú sốc virus corona, tổng tài sản trên toàn cầu và mức độ giàu có của loài người vẫn không ngừng gia tăng.
Để trả lời câu hỏi tổng tài sản quy ra tiền trên toàn thế giới hiện là bao nhiêu, Hãng tư vấn chiến lược McKinsey mới đây đã xây dựng bảng cân đối kế toán quy mô toàn cầu tính đến năm 2020.
Trong đó bên trái là phần tài sản, gồm tất cả các loại tài sản thực (bất động sản, tài nguyên, máy móc, thiết bị…) và tài sản tài chính (cổ phiếu, trái phiếu, quỹ hưu trí, tiền mặt, tiền gửi tiết kiệm…) do doanh nghiệp và hộ gia đình nắm giữ.
Bên phải bảng cân đối là phần nguồn vốn tài trợ, tức các khoản phải trả – nghĩa vụ nợ, từ đó suy ra của cải ròng (net worth), tức tổng tài sản trừ đi nghĩa vụ nợ, từ đó xác định sự giàu có của nhân loại.
Ảnh: fritsahlefeldt.com
Đu trên sợi dây “tăng trưởng thấp”
Kết quả nghiên cứu của McKinsey cho thấy bảng cân đối kế toán toàn cầu đã tăng hơn gấp ba lần từ năm 2000 đến năm 2020.
Tài sản tăng từ 440 nghìn tỉ USD (tương đương khoảng 13,2 lần GDP) năm 2000 lên 1.540 nghìn tỉ USD (18 lần GDP) vào năm 2020, trong khi giá trị của cải ròng tăng từ 160 nghìn tỉ USD lên 510 nghìn tỉ USD (gấp 6 lần GDP) trong quãng thời gian tương ứng.
Những con số lớn tới như vậy tất nhiên là rất khó hình dung. Để dễ so sánh, GDP của cả nước Mỹ năm 2020 là gần 21 nghìn tỉ USD, tức có thể hiểu đại khái là của cải ròng toàn cầu hiện lớn gấp hơn 24 lần tổng giá trị hàng hóa và dịch vụ mà nền kinh tế số 1 thế giới làm ra trong một năm.
Của cải ròng bình quân đầu người là 66.000 USD, đồng nghĩa với việc mỗi người trên Trái đất trung bình đang có tài sản trừ đi các nghĩa vụ nợ khoảng 1,5 tỉ đồng. Tất nhiên, có sự khác biệt lớn giữa các nền kinh tế. Của cải ròng bình quân đầu người chỉ là 46.000 USD ở Mexico, nhưng lại là 351.000 USD ở Úc.
10 quốc gia hàng đầu trong mẫu khảo sát (chiếm 60% GDP thế giới) là Úc, Canada, Trung Quốc, Pháp, Đức, Nhật, Mexico, Thụy Điển, Anh, và Mỹ gần như không còn thấy sự liên kết lịch sử giữa tăng trưởng của cải ròng và tăng trưởng GDP nữa.
Trong khi tài sản tăng lên vùn vụt, GDP lại tăng chậm chạp hơn nhiều (với ngoại lệ Trung Quốc): Dù kinh tế toàn cầu tăng trưởng èo uột suốt hai thập niên qua, bảng cân đối kế toán và của cải ròng của những quốc gia này đã tăng gấp 3 lần!
Điều đó có nhiều lý do, mà quan trọng nhất có lẽ là sự “lạm phát” của các tài sản tài chính và bất động sản, vốn chủ yếu tập trung trong tay người giàu.
Thực vậy, báo cáo của McKinsey cho thấy bất động sản chiếm tới 2/3 tài sản (chưa tính các nghĩa vụ nợ) và 46% tổng của cải ròng của nhân loại vào năm 2020.
Nếu tính cả các bất động sản “công” như tòa nhà chính phủ, trụ sở doanh nghiệp…, thì tỉ lệ này tăng thêm 23 điểm phần trăm.
Các tài sản cố định khác như cơ sở hạ tầng, cơ sở công nghiệp, máy móc và thiết bị, trữ lượng khoáng sản…, vốn là những gì thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, lại chỉ chiếm 1/5 tài sản thực và của cải ròng.
Cần nói rõ, các tài sản thực này đóng vai trò then chốt với kinh tế toàn cầu. “Lợi nhuận” từ đó tạo ra khoảng 1/4 GDP toàn thế giới. Tăng trưởng của tài sản thực cũng hỗ trợ lao động trong việc thúc đẩy năng suất và từ đó tác động ngược lại tăng trưởng kinh tế.
Các tài sản vô hình như tri thức R&D và phần mềm ngày càng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế hiện đại và luôn được hô hào đầu tư phát triển hóa ra lại có giá trị không lớn trên bảng cân đối kế toán.
Dù một báo cáo vào năm 2015 của OECD cho thấy tài sản vô hình có lợi nhuận kỳ vọng là 24%, cao nhất trong các loại tài sản, chúng lại chỉ chiếm một tỉ lệ đáng buồn chỉ 4% tổng của cải ròng của thế giới và chưa bao giờ được coi là nơi “để dành” tài sản quan trọng, ít ra là theo các chuẩn mực kế toán hiện hành.
Ảnh: ft.com
Nguyên nhân là do giá trị tài sản vô hình với hầu hết doanh nghiệp sẽ giảm nhanh do lỗi thời và cạnh tranh, mặc dù giá trị của chúng với xã hội có thể cực kỳ lâu dài và lớn lao. Đây cũng là một trong những mâu thuẫn cốt lõi của nền kinh tế hiện đại.
Giá của tiền rẻ
Dữ liệu của McKinsey cho thấy của cải ròng kể từ năm 2000 đã tăng lên khi lãi suất giảm. Các ngân hàng trung ương duy trì môi trường lãi suất thấp và bơm hàng tấn tiền vào nền kinh tế đã làm tăng giá trị của các loại hình tài sản.
Phân tích cho thấy có mối tương quan nghịch đảo mạnh mẽ giữa của cải ròng trung bình và lãi suất danh nghĩa sau năm 2000, tức lãi suất giảm thì của cải tăng.
Một lần nữa, bất động sản là nơi phản ánh tiêu biểu mối quan hệ này, khi lãi suất giảm đóng vai trò quyết định khiến giá đất đai, nhà cửa tăng. Nguồn cung đất kém co giãn cũng có vai trò. Úc, Canada, Pháp và Anh là các nước có mức tăng trưởng giá trị bất động sản hộ gia đình cao nhất so với GDP.
Tất cả những phân tích trên cho thấy dấu hiệu bất ổn và thiếu cân bằng của bộ máy kinh tế toàn cầu hiện nay.
Của cải ròng của loài người đã tăng gấp ba lần kể từ năm 2000, nhưng sự gia tăng này chủ yếu phản ánh mức tăng trong định giá tài sản, đặc biệt là bất động sản, hơn là đầu tư vào các tài sản hiệu quả thúc đẩy nền kinh tế.
Có nhiều cách khác nhau để nhìn nhận tình trạng của cải ròng quá lớn so với GDP hiện nay. Nó có thể đánh dấu sự thay đổi mô hình kinh tế từ từ, hoặc báo trước một cú sốc đột ngột trong thời gian tới.
Theo quan điểm thứ nhất, tức góc nhìn lạc quan, sự thay đổi mô hình kinh tế xảy ra khiến xã hội chúng ta trở nên giàu có hơn so với trước đây.
Theo quan điểm này, các xu hướng toàn cầu bao gồm dân số già hóa, xu hướng tiết kiệm cao của những người ở mức thu nhập cao hơn, và việc chuyển sang đầu tư nhiều hơn vào những thứ vô hình là những yếu tố tiềm năng thay đổi cuộc chơi.
Những điều này kết hợp với nhau có thể dẫn đến lãi suất thấp hơn một cách bền vững và kỳ vọng ổn định cho tương lai, do đó là cơ sở phù hợp để định giá tài sản cao hơn so với trước đây.
Ngược lại, nếu quan điểm thứ hai đúng, tức góc nhìn bi quan có lý, thì thời kỳ phân hóa dài hơi giữa tăng trưởng kinh tế thấp trong khi của cải ròng lại tăng chóng mặt sẽ phải kết thúc.
Giá tài sản đang ở mức quá cao cuối cùng sẽ phải trở lại mối quan hệ dài hạn của chúng so với GDP, như đã từng thể hiện trong quá khứ. Tất nhiên, điều này sẽ dẫn đến một cú sốc, ví dụ giá bất động sản sẽ lao dốc, thị trường chứng khoán sụp đổ, vân vân và vân vân.
Lời khuyên báo cáo đưa ra là một nhận định kinh điển: “Trong khi hy vọng cho điều tốt đẹp nhất, hãy chuẩn bị cho điều tồi tệ nhất”.
Cách thông minh nhất để hướng về tương lai với các nhà quy hoạch chính sách là nhắm đến sự ổn định và đồng quy tương đối của tổng tài sản so với GDP bằng cách tăng GDP.
Để đạt được điều đó, việc chuyển hướng vốn sang các mục đích sử dụng hiệu quả và bền vững hơn trở thành mệnh lệnh của thời đại, không chỉ để hỗ trợ tăng trưởng đồng đều và bảo vệ môi trường, mà còn để bảo vệ chính sự giàu có và hệ thống tài chính hiện hữu.
Chuyên gia “định giá hành tinh” có lẽ là đầu tiên trong hệ Mặt trời, Greg Laughlin, kiêm giáo sư thiên văn học và vật lý thiên văn ở Đại học California, Santa Cruz, đã phát triển một công thức đặc biệt để xác định giá trị quy ra tiền của cả Trái đất, bao gồm toàn bộ các tài nguyên thiên nhiên, chứ không chỉ những tài sản do con người sở hữu, như kiểu tính toán của McKinsey. Kết toán của ông: Trái đất có giá trị 5 triệu nghìn tỉ USD.
Tất nhiên, định giá này không có ý nghĩa với dân tài chính và giới làm chính sách kinh tế như tính toán mực thước bên trên.
Chính Laughlin nói: “Công thức này chỉ nhằm giúp các bạn nhận ra Trái đất quý giá đến thế nào và tôi hy vọng chúng ta với tư cách một xã hội sẽ biết gìn giữ những gì mình đang sở hữu”.
Mức định giá của ông, gồm một số 5 và 15 số 0, tương đương với GDP gộp lại cả một thế kỷ của toàn thế giới.
Những con số trăm tỉ nghìn tỉ, thậm chí triệu tỉ đôla dễ hiểu là có thể gây chóng mặt với hầu hết phàm nhân. Ta có thể so sánh để dễ hiểu hơn.
Theo Diễn đàn Kinh tế thế giới, chỉ cần bỏ ra 160 đôla mỗi năm cho một người đang sống trong tình trạng nghèo cùng cực, thì nạn đói trên thế giới có thể bị loại bỏ vào năm 2030.
Điều đó đồng nghĩa với việc 1 tỉ đôla có thể đưa được 6,25 triệu người nghèo cùng cực thoát khỏi tình trạng đói ăn.
Thực ra, Liên Hiệp Quốc nói việc chuyển tiền mặt trực tiếp để giúp tất cả mọi người trên thế giới thoát cảnh nghèo cùng cực (theo định nghĩa của Ngân hàng Thế giới là có mức thu nhập dưới 1,25 đôla/ngày) sẽ tiêu tốn 116 tỉ đôla một năm, tương đương 0,001% tổng của cải ròng toàn cầu, theo tính toán của McKinsey.
Cũng theo LHQ, hiện thế giới vẫn còn khoảng 800 triệu người thiếu ăn.
Một lần, tôi cần mua vài chiếc bookmark, đi khắp các hiệu sách và cửa hàng đồ lưu niệm nhưng không tìm đâu ra loại bookmark đẹp, xứng đáng dùng làm quà tặng một cách trân trọng. Chỉ có những miếng bìa vẽ sơ sài hình tháp Rùa hồ Gươm, hoặc hình các cô gái mặc trang phục dân tộc. “Chủ yếu bán cho Tây, giá cũng chỉ 10-20 ngàn là cùng”, chủ cửa hàng cho biết. Thật khác xa với những chiếc bookmark bằng da, mạ vàng hoặc khắc gỗ tinh xảo tôi từng được thấy trong bộ sưu tập của một người bạn. Chuyện tuy nhỏ nhưng có thể thấy, nếu tìm những dụng cụ hỗ trợ sách căn bản còn khó khăn, thì chúng ta chưa có những hiệu sách hoàn thiện.
Mới đây, Bộ trưởng Bộ Văn hóa -Thể thao và Du lịch vừa ký quyết định thành lập ban soạn thảo xây dựng Chiến lược quốc gia về phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng. Đã có quá nhiều bài báo, hội thảo nói về việc văn hóa đọc xuống cấp, so sánh khoảng cách thư viện Việt Nam với thư viện nước ngoài, so sánh sức đọc của người Việt hiện nay với người Nhật từ thời Minh Trị… chỉ để cùng đi đến một kết luận chung: chúng ta chưa hề có văn hóa đọc theo đúng nghĩa. Bởi vậy việc thành lập một ban soạn thảo, đưa ra những giải pháp để xây dựng văn hóa đọc, dù chưa thấy công bố thời hạn hoàn thành, ít nhất cũng là một bước đi cụ thể trong chiến lược quy mô và cực kỳ phức tạp mà đáng ra đã phải tiến hành từ lâu.
Bookmark bằng da của Kenya.
Cũng vì đa số những gì liên quan đến sách trên quy mô lớn ở Việt Nam đều nằm trong tình trạng thiếu tính chuyên nghiệp, nên khó có thể định nghĩa đầy đủ về “văn hóa đọc”. Nhưng chắc chắn một điều, văn hóa đọc không chỉ là việc tăng cường đọc sách văn học như một số người lầm tưởng, cũng không chỉ là đọc thật nhiều rồi ghi lưu niệm vào sách, hay sưu tầm sách cũ. Văn hóa đọc rộng lớn hơn rất nhiều. Những thư viện mênh mông mở cửa cả ngày, những tủ sách gia đình được giữ gìn cẩn thận và bổ sung qua nhiều thế hệ, những nghệ nhân đóng sách, những nhà sưu tập sách quý, những nhà xuất bản lớn có uy tín thật sự trong việc kiểm soát một cuốn sách từ khâu mua bản quyền đến khâu phát hành… là hình ảnh quen thuộc tại một quốc gia đã có được văn hóa đọc. Nếu thật sự xây dựng được văn hóa đọc từ gốc, thì đó sẽ là những biểu hiện bên ngoài, trong đó có cả những chi tiết nhỏ như chiếc bookmark, vốn xuất hiện từ cuối thế kỷ 16 ở châu Âu và trở thành món quà đầy trân trọng mà giới trí thức quý tộc thời bấy giờ tặng nhau cùng với những pho sách kinh điển.
Nếu hỏi một sinh viên Việt Nam đi du học nước ngoài, kể cả ở các nước châu Á, điều gì làm họ thấy sốc nhất, thì câu trả lời nhận được khá thường xuyên là “sách”. Khi đã quen ung dung đi qua 4 năm đại học mà chẳng nhất thiết phải đọc hết vài bộ sách trong giáo trình, hiển nhiên là sẽ bị sốc khi bị giáo viên giao một lô sách tham khảo chỉ riêng cho một chuyên đề. Không thể không đọc vì sẽ buộc phải dùng đến kiến thức trong sách đó, mà phải phát triển được ý riêng của mình, kĩ năng cóp nhặt cho qua vốn quen dùng trong nước đành phải xếp sang bên. Nhưng đọc vào mới thấy không đơn giản. Thời gian có hạn, trong khi sinh viên nước ngoài đọc mấy trăm trang vừa nhanh vừa nhớ rất rõ từng điểm quan trọng thì một sinh viên Việt Nam sẽ phải rất nhọc nhằn để vượt qua quãng đường tương tự. Bởi kĩ năng đọc – phần tối quan trọng của văn hóa đọc, chúng ta không được học trong nhà trường. Học thuộc lòng/trả bài/quên luôn, một quy trình quen thuộc góp phần quan trọng làm học sinh ghét sách và không thu được gì nhiều từ sách dù chương trình học có nhồi nhét đến mấy. Có người so sánh: học sinh nước ngoài được học cách hệ thống, rồi tự phát triển; còn học sinh Việt Nam được phát một cái bị, vứt lẫn lộn sách vào đó, khi đầy thì bỏ bớt ra, thiếu lại nhặt vào, mà mãi vẫn chưa đọc được đến đầu đến đũa. Chiến lược quốc gia về văn hóa đọc sẽ vấp phải bức tường thành này ngay bước đầu tiên. Trước số lượng sách khổng lồ, kĩ năng đọc là chìa khóa giúp con người tự tin tiếp cận với kiến thức. Trong truyện Sherlock Holmes có chi tiết: bác sĩ Watson cần đóng giả một nhà sưu tập đồ gốm Trung Hoa, ông ta đến thư viện tìm hơn chục cuốn sách về đề tài trên và đọc suốt ngày, sau đó ông ta đủ tự tin để đối đáp với tay chuyên gia mình cần tiếp cận. Kĩ năng đọc như vậy không chỉ nhờ vào trí thông minh, mà cần có sự rèn luyện lâu dài. Cách ghi nhớ, cách hệ thống đều cần được rèn luyện, chưa kể đến những mức cao hơn là thẩm định, so sánh và phản biện. Văn hóa đọc sẽ phát triển ra sao khi người ta chỉ đọc vài ba cuốn sách mỗi năm? Kiến thức có được một cách từ từ và mỗi cuốn sách ta chọn đọc, ta cần có một kĩ năng vững vàng để hiểu thấu đáo và bổ sung vào lượng kiến thức mình đã có. Các cuộc họp báo hay hội thảo nghiên cứu ở Việt Nam, đa phần rơi vào tình trạng tẻ nhạt, chẳng ai hứng thú đặt câu hỏi hay phản biện. Thiếu khả năng tranh luận một cách xác đáng cũng bởi ít đọc sách đa dạng, mỗi người chỉ đọc vài cuốn sách liên quan đến chuyên ngành của mình mà thôi, và không cập nhật nổi sách mới. Đọc chậm và chán đọc – tất cả cũng chỉ vì do kém kĩ năng đọc mà ra.
Kĩ năng đọc không được dạy trong nhà trường, còn trong gia đình cũng không nhiều điều kiện phát triển. Đến nhiều nhà có thể gọi là “gia đình trí thức” – bố mẹ giáo viên, con cái đều học đại học – cũng rất hiếm khi thấy một tủ sách đúng nghĩa. Vài cuốn sách giáo khoa, giáo trình, truyện tranh và tạp chí – đó là một cấu trúc thường thấy. Một tủ sách gia đình được duy trì qua nhiều thế hệ, hay ít nhất là thói quen mua sách thường xuyên có vẻ quá xa xỉ, dù giá sách xét kĩ ra không hề đắt so với mức sinh hoạt ở thành phố. Khi chưa thể trông cậy vào các thư viện, vốn đã ít lại chỉ mở cửa vào giờ hành chính và được canh gác quá kĩ càng, thì lại càng cần xây dựng tủ sách cho riêng mình.
Bookmark khắc gỗ của Indonesia
Bookmark mạ vàng mô phỏng nhân vật của họa sĩ nổi tiếng người Czech Alfons Mucha
Những buổi triển lãm sách quý ở vài quán café sách nhỏ, hiệu sách cũ ở nơi những ngõ hẻm đường vòng và thông tin sách theo kiểu truyền miệng, chỉ có thể tác động đến những người có ý thức tự mình đi tìm, chứ không thể tác động đến đám đông. Từ kĩ năng đọc đến một hệ thống xuất bản sách chuyên nghiệp là cả một không gian văn hóa đọc rộng lớn được làm bằng “sự thủy chung kỳ bí qua nhiều thế hệ” như Borges nói. Chiến lược quốc gia về phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng chắc chắn sẽ đụng đến rất nhiều thành trì cố hữu trong giáo dục, xuất bản cũng như mọi thứ liên quan đến sách ở Việt Nam, bởi vậy những người bi quan (hoặc thực tế) đều có lý do để lo lắng cho thành công của chiến lược này.
Văn hóa đọc dần bị thay thế bằng văn hóa đọc miệng người khác nói. Từ chỗ mượn mắt của người khác đọc hộ, nghe người khác nói, đến chỗ mượn cả trái tim và khối óc của người khác nghĩ hộ mình, rung động hộ mình, chỉ là một bước ngắn. Đọc bao giờ cũng là tự làm cô đơn mình.
Giữa thời đại văn hóa thị giác, người ta chợt hay nhắc đến văn hóa đọc như một đối trọng. Thực sự là hai cái ấy ít nhiều xung khắc với nhau. Văn hóa thị giác làm tươi mát đời sống bằng những biểu hiện bên ngoài của thế giới như màu sắc, hình ảnh và âm nhạc. Còn văn hóa đọc thì trầm lắng, tạo ra sự đa thanh bằng chiều sâu của những tầng tri thức. Một bên như cái tán sum suê, sinh cành đẻ lá. Một bên cứ âm thầm hút nhựa từ đất, càng miệt mài đằm sâu, càng cô đơn.
Đọc có nghĩa là được cô đơn. Khi thưởng thức các loại hình nghệ thuật gắn với môi trường diễn xướng như kịch, âm nhạc, người thưởng thức buộc phải chung sống với số đông. Những ý kiến và nhu cầu tranh luận nảy sinh ở họ phần nhiều là trực tiếp. Còn khi đọc, ta sống trong một thế giới siêu không gian, siêu thời gian, cách ly với mọi hệ lụy bên ngoài.
Ta cảm nhận những điều sách nói bằng cảm giác của thân thể. Bởi sự tuyệt đối “chân không” ấy mà sự đọc khiến độc giả chìm sâu vào một thế giới của riêng mình. Không phải không có những người đọc choáng ngợp trước sách để rồi không thu nạp được gì nhiều ngoài sự hoang mang. Nhưng, đọc đúng hướng và đúng tầm thì cũng như hạt mầm gieo xuống đất. Nó chìm sâu để rồi tự vươn lên như một cái cây, tạo cho con người một phẩm chất đọc riêng, có thể gọi là nhân cách đọc.
Đã có một thế giới khác khi cầm trang sách, tất chúng ta có một địa vị cho mình trong thế giới ấy. Sự đọc dẫn đến sự phân loại độc giả trong mối tương giao với sách, điều người ta hay gọi là “sách kén người”.
Việc người đọc tự phân loại mình là một vận động biện chứng, tự thân, độc lập với sự chia luồng độc giả của người viết sách và giới làm sách nhằm tới lợi nhuận thương mại. Đọc để tự biết mình và làm khác mình bằng sự khác biệt về bản sắc và quan điểm về thế giới. Đọc là được cô đơn, cô đơn để có sự khác biệt và độc lập trong suy nghĩ. Với sách văn chương, sự cô đơn có nguồn gốc sâu xa ở chỗ, mỗi người đọc có một thể nghiệm riêng với tác phẩm, một tương tác riêng với nó. Người ta làm một cuộc phiêu lưu vào sách, sống cuộc đời nhân vật trong sách, và hơn hết thử làm chủ nhân một thế giới khác, với trật tự lôgích của riêng nó.
Với những cuốn sách thuộc các lĩnh vực khác, sự cô đơn thể hiện thông qua chính kiến và quan điểm riêng của người đọc. Nếu không tự xây dựng định hướng tư duy cho mình thì dù có cập nhật bao nhiêu tri thức cũng vẫn là anh thủ kho kiến thức mà thôi. Sự định hướng ấy là bản lĩnh tiếp nhận. Bản lĩnh tiếp nhận là một biến thể của sự cô đơn – sự cô đơn của cá nhân từ chối hòa tan vào bầy đàn một cách thiếu suy nghĩ.
Một câu hỏi đặt ra: Nếu đọc để đạt đến sự cô đơn, liệu có phải những kẻ đọc sách đều là nhưng người lập dị không? Ngày nay đang tồn tại giữa chúng ta một cách đọc mang tính bầy đàn, dựa vào quan điểm đánh giá của một số nhà điểm sách. (Về sự đáng ngờ của các quan điểm đó – sự chênh lệch giữa giá trị ảo được thiết lập nhờ các bài điểm sách trên báo với giá trị thực của cuốn sách, thiết tưởng chúng ta sẽ cần tiếp tục bàn nhiều vào những lần khác).
Thay vì tự tạo cho mình một chính kiến văn hóa, một thái độ độc lập, người ta buông mình theo sự a dua đến mức kinh ngạc. Số đông ấy tuy có âm lượng to, dung lượng lớn, nhưng chỉ là hiện tượng nhất thời. Họ bị những mốt này mốt nọ “cưa đổ” như quân bài đôminô mà không hay cái sự ấy khởi phát từ đâu.
Con người bị cuộc sống hiện đại lấy mất khoảng thời gian tự tại, đi đến chỗ ỷ lại vào những giá trị văn hóa tinh thần thập cẩm, pha loãng, không cần phải mất công sức cũng có được.
Văn hóa đọc (sách) dần bị thay thế bằng văn hóa đọc miệng người khác nói. Từ chỗ mượn mắt của người khác đọc hộ, nghe người khác nói, đến chỗ mượn cả trái tim và khối óc của người khác nghĩ hộ mình, rung động hộ mình, chỉ là một bước ngắn. Liệu có phải vì vậy mà có nhiều người đọc mà chỉ có rất ít đôi mắt nội tại không? Chúng ta tự tước đoạt lá phiếu của chính mình hầu bỏ phiếu tín nhiệm cho mỗi cuốn sách để thay bằng sự áp đặt và đô hộ của những mốt đọc. Trong khi đó, sự cô đơn thực sự giúp người đọc có sự đánh giá của riêng mình. Càng cô đơn trong ý nghĩ, người đọc càng có nhiều thắc mắc và động lực đào sâu tìm kiếm mạch nguồn, tìm sự liên hệ bề sâu với cộng đồng những người đọc với đúng nghĩa của nó.
Chính sự cô đơn làm nên vẻ đẹp lấp lánh cho những cuốn sách.
Tựa bài này hiển nhiên nhái theo câu văn trích trong vở kịch Hamlet của Shakespeare: “To be or not to be, that is the question.” Động từ to be của tiếng Anh giống như chữ “Đạo” của Lão Tử, giải nghĩa thì không còn nghĩa nữa. Chẳng hạn nói “to be rich” có thể dịch “để giàu”, nói “to be alone” có thể hiểu “một mình”, còn “to be myself” có nghĩa “là chính tôi”. Nguyên câu trích trên nếu dịch “là hay không là, đó là câu hỏi” nghe nôm na cạn nghĩa, giống như câu do máy dịch tự động của Google: “được hay không được, đó là câu hỏi”. Có người dịch “tồn tại hay không tồn tại, đó mới là vấn đề”, nghe có vẻ cao siêu, bác học. Càng cao siêu hơn khi người ta thay vế trước với những từ “hiện hữu hay không hiện hữu”, “hữu hay vô”, “hiện sinh hay phi hiện sinh”, “đạo hay bất đạo”,… Trải mấy trăm năm, câu tiếng Anh được trích nhiều nhất thế giới ấy, cũng bị nhái nhiều vô kể. “Yêu hay không yêu, đó mới là câu hỏi.” “Sống hay chết, đó mới là vấn đề.” Đại khái vậy. Khi người ta phân vân lưỡng lự như Hamlet.
Đọc hay không đọc? Đó không phải là câu hỏi khi tôi còn trẻ. Trong ngôn ngữ của cha tôi, đọc sách đồng nghĩa với học, là hành động hay ho nhất của con người, đặc biệt cần thiết nếu muốn làm người tử tế tốt đẹp, vì “kẻ sĩ ba ngày không đọc sách, soi gương mặt mũi khó coi”. Vì vậy mỗi lần thấy tôi cầm sách nhìn vào thì cha tôi để tôi yên, dù ông định rầy rà hay muốn sai bảo tôi làm gì đó. Tôi biết tận dụng điều đó, lúc nào cũng kè kè cuốn sách để trốn việc, đôi khi trốn cả thực tế. Từ tuổi nhỏ tôi thấy cái lợi trước mắt của việc đọc sách, rồi đinh ninh đến lớn là đọc sách có lợi, không bổ bề ngang cũng bổ bề dọc, không học được điều hay thì cũng trốn được việc nặng. Công bằng mà nói, giả bộ đọc riết rồi cũng đọc hiểu được chút đỉnh, gặp sách hay đọc cũng thích thú, đọc say sưa rồi thành thói quen đọc thực.
Nhớ ông Sơn Nam. Khi gặp ông lần đầu tôi còn là một sinh viên, đầy lòng ngưỡng mộ các bậc văn nhân lão thành, và rất hăm hở bộc lộ mình như một tài năng trẻ có triển vọng. Nên khi trò chuyện với ông tôi nói mình đã đọc sách này báo nọ, và mong ông có lời khuyên về việc đọc. Ông bảo “Bây giờ không nên đọc gì nữa, để giữ vệ sinh tinh thần.” Tôi đã phân vân lúc đó và ngẫm đi nghĩ lại câu hỏi ấy nhiều năm, đọc hay không đọc. Khi quen biết ông Sơn Nam nhiều hơn, tôi khẳng định điều mình nghi ngờ: Ông nói vậy, nhưng ông đọc rất nhiều. Cho đến tận lúc trên tám mươi tuổi, nằm liệt trên giường bệnh, ông vẫn đọc mỗi ngày, có thể như một thói quen, hay một nhu cầu. Chẳng lẽ ông là người già mà xúi dại người trẻ? Hay ông biết tỏng mấy đứa trẻ và hãnh tiến có xu hướng làm ngược lại hay làm quá đi lời khuyên của người già, nên “nói vậy mà không phải vậy”?
Nhưng đến giờ thì tôi ngẫm ra: ông nói vậy và ngụ ý đúng như vậy. Có những thời mà thông tin bị nhiễu đến nỗi, đối với những người chưa nhiều kinh nghiệm đọc, chưa đủ bản lĩnh phê phán gạn lọc, đọc ít tốt hơn đọc nhiều, đừng đọc còn tốt hơn đọc. Và “kỷ nguyên thông tin” chúng ta đang sống là một thời như vậy. Thì còn phân vân lưỡng lự gì nữa? Đừng đọc quách cho lành. Những gã sáng say chiều xỉn tối đánh bạc nhan nhản từ nông thôn đến thành thị đã bắt con bỏ học đi bán vé số chẳng hóa ra là những người sáng suốt thức thời? Cái khó là thông tin ngày nay không chỉ được truyền bằng chữ, mà còn bằng hình ảnh âm thanh sống động hấp dẫn. Người ta dầu bưng tai bịt mắt mà sống giữa đời này cũng không thể gạt bỏ hoàn toàn ảnh hưởng của các loại truyền thông, nhất là những thứ tuyên truyền hay quảng cáo thương mại trá hình gọi là PR chẳng hạn. Đọc hay không đọc đều có thể bị ô nhiễm tinh thần.
Phương tiện nghe nhìn ngày nay nhờ hỗ trợ của kỹ thuật tác động sâu và rộng hơn chữ nghĩa, mức độ gây ô nhiễm văn hóa đối với xã hội lớn hơn sách báo đơn thuần. Khổ một cái là “môi trường văn hóa” ở xứ phát triển và đang hăm hở phát triển hầu như được định dạng bằng các phương tiện truyền thông, chủ yếu bằng nghe nhìn. Một xã hội càng kém thông tin càng bị coi là tụt hậu, người thiếu thông tin dễ bị o ép, lợi dụng, bóc lột. Nên Nhà nước nào cũng phải dạy dân biết chữ để đọc và biết sử dụng các phương tiện truyền thông khác để gạn lọc thông tin, tích lũy tri thức, hình thành quan điểm, biết phê phán hay sử dụng cái mình đọc, nghe, nhìn. Thông tin ngày nay là hàng hóa, có thật có giả, và đủ loại chất lượng. Thông tin cũng là cơ hội, thậm chí là tư bản, và còn là vũ khí. Xông pha trong trận mạc thương trường, chính trị, khoa học, nghệ thuật, người không có vũ khí hay vũ khí kém, vũ khí dỏm, thì hậu quả chỉ có từ chết tới bị thương.
Vậy chẳng phải là cần đọc, nghe, nhìn càng nhiều càng tốt? Tôi vẫn còn đầy nghi vấn như Hamlet. Sản phẩm văn hóa cũng giống thực phẩm bây giờ, tiềm ẩn đủ thứ chất độc hại, thức ăn càng có vẻ ngon lành bổ dưỡng, quảng bá rầm rộ, càng chứa nhiều nguy cơ đối với sức khỏe. Nhưng chẳng lẽ không ăn? Mà không lẽ chỉ ăn gạo lức muối mè? Ăn cái gì, như thế nào, đến mức độ nào, là câu trả lời riêng của mỗi người. Chứ ăn hay không ăn, đó không phải là câu hỏi.
Đọc hay không đọc, ấy mới là câu hỏi. Trong xã hội nước ta ngày nay, chắc không khó cho mỗi người tìm thấy quanh mình tấm gương của kẻ “thành đạt” (nổi tiếng, giàu có) mà không đọc. Nhưng sao trong xã hội người ta (Nhật, Mỹ, Âu, Úc, Ấn, Hoa) những người có ảnh hưởng (không chỉ trong cộng đồng của họ, mà với cả thế giới, và có thể vượt ra ngoài Trái đất) đều làm sách?
Sách là một món giải trí, xưa nay người ta vẫn nói thế, không sai. Nhưng quả là một món giải trí kỳ lạ: khác mọi thú vui khác ở đời, nó giải trí bằng cách … không để cho ta được yên.Trong trăm nghìn lời bàn bất tận về sách và về hành vi đọc sách của con người xưa nay, hãy nghe chẳng hạn một cách nghĩ về sách của Linda Lê, một nhà văn gốc Việt hiện đang sống ở Pháp. Chị ấy viết: “Chalamov nói: Sách là sự bất tử của chúng ta. Chúng rì rào bao nhiêu điềm báo đến mức cuối cùng chúng ta quyết định phải lắng nghe, chúng thổi ngọn gió tranh biện và làm xáo động niềm yên tỉnh của chúng ta. Kẻ nào chiếm lĩnh được một cơn lốc những từ mang đầy những câu hỏi sẽ được lôi kéo vào một vận động ở đó sự tự tháo lui lại đưa đến một cuộc tái chiếm; anh ta tự rứt ra khỏi chính mình để có thể học được cách tái tạo lại mình tốt hơn, bởi món chiến lợi phẩm có được bằng cách này chỉ có thể là một tài sản nếu nó được dùng để trả giá trong các cuộc du hành vào bên trong những điều kỳ lạ, ở đấy ta đem những niềm tin chắc của mình đổi lấy những chóng mặt và phân vân”. Còn Marie Darrieussecq, một nhà văn nữ khác thì nói bằng thơ:
Đọc là biến đi khỏi thế giới đọc là tìm lại được thế giới đọc là còn lại một mình với cả thế giới trong lòng bàn tay…
Quả vậy, sách và hành vi đọc chứa trong nó một mâu thuẫn kỳ lạ và kỳ diệu. Khi đã quyết định cầm một cuốn sách lên và bắt đầu đọc, là ta đã rút lui khỏi thế giới này, để tìm đến một thế giới khác. Là rút lui vào cô đơn đến chỉ còn lại mỗi một mình, mà kỳ thay lại một mình với cả một thế giới khác, mênh mông nhưng nén chặt trong lòng bàn tay. Thế giới nào vậy? Thế giới rì rào của những điềm báo. Định nghĩa của Linda Lê thật hay: sách là nơi chứa đầy những điềm báo. Cầm một cuốn sách lên cũng giống như ta bắt đầu xóc một ống thẻ bói vậy. Không gì bí mật và nguy hiểm, đe dọa bằng một ống thẻ bói, nó chứa đựng vô số dự báo may và rủi, được và mất, hạnh phúc và đau khổ, thành công và thất bại, thậm chí tử và sinh… đến nỗi cuối cùng không đừng được nữa ta quyết định lắng nghe, lắng nghe tiếng nói của số phận, của định mệnh. Để mong tìm được một câu trả lời, cho lòng lắng đi, yên tĩnh lại. Nhưng mà nào có được. Sách thổi vào đầu óc, vào tâm hồn chúng ta ngọn gió của sự tranh biện, nhiệm vụ của một cuốn sách, cái mục đích cốt yếu vì đó mà nó được viết ra, sứ mệnh của nó, nghịch lý thay, lại là lay chuyển, đánh giạt, phá tan những niềm tin đinh ninh đến tưởng chừng tất yếu, đến ngỡ đã là cuối cùng của chúng ta. Một cuốn sách hay không mang đến những câu trả lời mà đổ ra trước mắt ta, vào trong đầu, trong lòng ta một mớ những câu hỏi, một cơn lốc những câu hỏi, ồ ạt, dồn dập, cả những câu hỏi ta chưa từng ngờ, xáo tung tất cả lên, đặt lại tất cả. Và diễn ra điều kỳ diệu này: ta tự tháo lui – Linda Lê nói – tháo lui khỏi gì? Khỏi chính mình, khỏi những chân lý đinh ninh của mình, tự làm trống rỗng chính mình – có lẽ có chút nào đó giống như trong hành vi thiền vậy – để tạo điều kiện cho một cuộc tái chiếm, cuộc tái chiếm của những sự thật mới, những chân lý và niềm tin mới, một cuộc tự tái tạo lại mình. Đọc một cuốn sách là được sinh ra lần nữa. Cho ra đời một “mình” mới. Tự sáng tạo lại mình … Cho đến cuốn sách sau. Mỗi lần đọc là một lần tự phá hoại, tự phá hủy, và tự xây lại, mãi mãi không ngừng. Chính vì vậy mà Linda Lê bảo rằng đọc sách là phiêu lưu vào thế giới của những điều kỳ lạ, nơi ấy người ta đem niềm tin chắc và sự yên tĩnh an lành của mình đổi lấy những cơn chóng mặt và phân vân. Đọc sách, vậy đó, bạn nên biết, là một hành vi nguy hiểm. Bởi sự sáng tạo mới, sự tái tạo nào cũng chất đầy hiểm nguy. Hay nói cách khác, không chấp nhận hiểm nguy thì chẳng bao giờ có sáng tạo. Sẽ là yên tĩnh chết. Sách sinh ra là để phá vỡ sự yên tĩnh đó. Để cho con người và thế giới này được tái tạo lại không ngừng. Chính vì thế mà Chalamov mới nói: Sách là sự bất tử của chúng ta. Nó tái tạo con người và thế giới, từng ngày. Khai thiên lập địa lại mỗi ngày. Bạn có muốn được tham gia và hưởng thụ cuộc khai thiên lập địa bất tận ấy không? Xin hãy cầm cuốn sách lên. Và đọc. Hành vi đẹp nhất của sinh vật được gọi là con người.
Người Đến Từ Bình Dương 